Η Χριστίνα γεννήθηκε το 1960 στον Αντιλεπρικό Σταθμό Αθηνών από γονείς που είχαν εγκλειστεί στα μέσα της δεκαετίας του ’30 στη Σπιναλόγκα. Η Χριστίνα δεν νόσησε. Ποτέ. Αλλά τι σημασία είχε. Οι γονείς της πέθαναν λίγα χρόνια μετά τη γέννησή της και η μικρή «αναγκαστικά» παρέμεινε στο ορφανοτροφείο του Αντιλεπρικού Σταθμού. Τη συνάντησε (αυτή και δεκάδες άλλους από τον κόσμο των χανσενικών) ο Μάνος Σαββάκης, κοινωνικός ανθρωπολόγος (διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου), στο πλαίσιο της έρευνάς του για τη Σπιναλόγκα.
Μόλις η Χριστίνα έκλεισε τα δέκα της χρόνια, την ανατροφή της (αναφέρει ο Μ. Σαββάκης) ανέλαβαν εκ περιτροπής κάποιοι συνασθενείς των γονέων της οι οποίοι δεν είχαν δικά τους παιδιά. Το 1983 παντρεύτηκε έναν ασθενή της νόσου Χάνσεν και απέκτησαν δύο παιδιά, που σήμερα ζουν και εργάζονται στην Αθήνα. Η Χριστίνα επιχείρησε να εργαστεί δίπλα στους υγιείς (υγιής και η ίδια) σε εργοστάσιο. Αλλά μόλις έγινε γνωστή η «καταγωγή» της αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την προσπάθεια και να επιστρέψει στον Αντιλεπρικό Σταθμό παρά τις εκκλήσεις των παιδιών της να τη φιλοξενήσουν.
O Στέργιος γεννήθηκε το 1920 σε χωριό των Χανίων και ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση ως μέλος των αντάρτικων ομάδων της Δυτικής Κρήτης. Νόσησε μετά το τέλος του Εμφυλίου ενώ κρυβόταν στα βουνά κυνηγημένος από τη Χωροφυλακή. Συνελήφθη και οδηγήθηκε στη Σπιναλόγκα το 1949. Το 1957 μεταφέρθηκε στον Αντιλεπρικό Σταθμό Αθηνών. Εκεί εργάστηκε στην καθαριότητα μέχρι το 1981, οπότε και αποσύρθηκε λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας. Δεν παντρεύτηκε διότι ένιωθε απόκληρος, «άνθρωπος δεύτερης κατηγορίας» και διότι δεν ήθελε να κάνει παιδιά που «θα περάσουν ό,τι κι αυτός».
Ο Πέτρος γεννήθηκε στη Σπιναλόγκα το 1930 από γονείς ασθενείς που μεταφέρθηκαν δέκα χρόνια πριν στο νησί. Ο Πέτρος παρέμεινε στη νησίδα μέχρι το 1957 όπου παντρεύτηκε μια ασθενή και απέκτησαν τρία υγιή παιδιά. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε (-αν) στον Αντιλεπρικό Σταθμό Αθήνας επειδή θεωρήθηκε «πιθανός φορέας και επικίνδυνος για τη δημόσια υγεία». Ο κόσμος και του Πέτρου έγινε τώρα ο Σταθμός. Χώρισε με τη γυναίκα του και στη συνέχεια παντρεύτηκε πάλι μια ασθενή από το σταθμό. Δεν απέκτησαν παιδιά. Ο Πέτρος ανέπτυξε έντονη συνδικαλιστική δράση.
Η Σπιναλόγκα, το «μακρύ αγκάθι» των Βενετσιάνων, είναι ίσως το πιο γνωστό γκέτο στον ελλαδικό χώρο. Στη Μνήμη περνάει ουδέτερα, «εκεί είχαν τους λεπρούς».
Ποιοι τους «είχαν»; Γιατί δεν τους «έχουν» πλέον εκεί; Ποιο ήταν το πείραμα της Σπιναλόγκας και τι απέδωσε εκτός από μερικές εκατοντάδες διάσπαρτες βιογραφίες όπως οι προαναφερθείσες;
Στην οθωμανική Κρήτη η συνταγή ανθρωπογεωγραφίας ήταν δεδομένη: Οι Εβραίοι ζούσαν στο δικό τους μαχαλά, οι χριστιανοί στο δικό τους, οι μουσουλμάνοι επίσης, οι πόρνες στα λιμάνια και οι λεπροί στα «μεσκηνοχώρια», οικισμοί που δημιουργούνταν όταν ο λεπρός αποβαλλόταν από το Σώμα της πόλης ή του χωριού. Ωστόσο οι επαφές με τους υγιείς συγγενείς παρέμεναν ισχυροί και η επικοινωνία σχεδόν καθημερινή. Η χαλαρή επίβλεψη που ασκούσε ο Σουλτάνος στις συλλογικότητες της αυτοκρατορίας επέτρεπαν τη διαχείριση των προβλημάτων μακριά από το σαράι, πολλές φορές διαιωνίζοντάς τα. Σύμφωνα με την πανεπιστημιακό Ευγενία Μπουρνόβα, το θέμα του εγκλεισμού των λεπρών ετέθη για πρώτη φορά στην Κρήτη, στα πρώτα (ελεύθερα) χρόνια της Κρητικής Πολιτείας από τους ναυάρχους των (εγγυητριών) Μεγάλων Δυνάμεων.
Γιατί στην Κρήτη το πρόβλημα είχε πάρει τέτοια έκταση ή αν υπήρχαν και σε άλλες περιοχές αντίστοιχα προβλήματα, δεν το γνωρίζουμε. Όπως λέει ο Μάνος Σαββάκης, καταγράφονται διάφορες ερμηνείες, αλλά πλήρης και ολοκληρωμένη διεπιστημονική έρευνα δεν υπάρχει.
Για παράδειγμα εκφράζονται απόψεις σύμφωνα με τις οποίες η επιλογή της Σπιναλόγκας δεν έγινε με κοινωνικά ή μορφολογικά-γεωγραφικά ή ιατρικά κριτήρια, αλλά με εθνικά! Στη Σπιναλόγκα ζούσε και άκμαζε ένας σχεδόν αμιγής μουσουλμανικός πληθυσμός τη συνεκτικότητα του οποίου είχε πολλούς λόγους να διαρρήξει η Κρητική Πολιτεία λίγο πριν την ένωση με την Ελλάδα. Αλλά όποιος κι αν ήταν ο λόγος, από το 1903 μέχρι το 1957, η Σπιναλόγκα απετέλεσε το χώρο του μεγαλύτερου εγκλεισμού στην ελληνική ιστορία. Ο εγκλεισμός στη Σπιναλόγκα μπορεί να ξεκίνησε ως ιατρική ανάγκη, αλλά σύντομα η Αστυνομία απέκτησε τον πρώτο λόγο στον εντοπισμό και εκτοπισμό των ασθενών. Έτσι η κοινωνία των (κάποιες στιγμές έως και) 1.000 ασθενών και «ύποπτων» υγιών κάθε ηλικίας αυτονομήθηκε, συνειδητοποιήθηκε, διεκδίκησε.
Σε δυσβάστακτες συνθήκες υγιεινής και ελλιπούς φροντίδας, οι Σπιναλογκίτες πέτυχαν θαύματα. Έφτιαξαν συνεταιρισμό, απέκτησαν οικονομικές σχέσεις με το χωριό απέναντι, λειτούργησαν αγορά. Μέχρι και την Κρητική Εκκλησία ανάγκασαν το 1935 να ευλογεί τους γάμους τους και τα παιδιά τους.
Δύο εξεγέρσεις, η μία (απειλήθηκε) το 1923 και η άλλη το 1953, έδειξαν πως τα θαύματα δεν ήταν αρκετά. Στις 20 Ιανουαρίου (αναφέρει ο Μ.Σαββάκης) τριάντα λεπροί εξεγέρθηκαν, άρπαξαν τη λέμβο υπηρεσίας και βγήκαν απέναντι από τη νησίδα, στην Πλάκα. «Μας στείλατε πάλι αναρχικούς λεπρούς από την Αθήνα» έγραφε ο γιατρός (!) του Ιδρύματος στη Σπιναλόγκα διαμαρτυρόμενος για τις απεργίες πείνας στο νησί του μεγάλου εγκλεισμού.
«Εκείνο που βλέπουμε στη Σπιναλόγκα» λέει ο Μ. Σαββάκης «είναι πως αποκλεισμένος δεν σημαίνει αυτός που δεν διαθέτει οργάνωση, δεν σημαίνει ότι δεν έχει ανάγκη και δεν αναπτύσσει σχέσεις, δεν σημαίνει ότι δεν έχει αιτήματα».
Η συνεργασία της Ιατρικής με την Αστυνομία, νομιμοποιημένη από την κρατική πολιτική της εξορίας, έφερε ένα σαφές αποτέλεσμα: ο έγκλειστος λεπρός καθίσταται ένα ιδιαίτερο είδος, μια προβληματική υποκειμενικότητα. Η αλλοτριωτική και τερατώδης εικόνα της «ζωής» στη Σπιναλόγκα ακυρώνει και συνάμα εγκαλεί τους ασθενείς, καθιστώντας τους προσωπικά ενόχους γι’ αυτό που υφίστανται. Όπως λειτουργεί κάθε αναγκαστικός εγκλεισμός ή αποκλεισμός.
INFO
*Μάνος Σαββάκης «Οι λεπροί της Σπιναλόγκας» Αθήνα 2008, ΠΛΕΘΡΟΝ
*Θανάσης Τζαβάρας «Σπιναλόγκα» Σύναψις, τεύχος 5
*Θ. Παραδέλλης, Ρ. Μπενβενίστε «Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης» Αθήνα 1999, Αλεξάνδρεια
*Ευγενία Μπουρνόβα «Λεπροί και Λεπροκομείο» Ρέθυμνο 1998, Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης
23°
