Κακές χρονιές, κακές εποχές; Ο πειρασμός του doomscrolling

Ένα από τα χαρακτηριστικά της τελευταίας 20ετίας, είναι η αίσθηση που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ευρώπη και στην Αμερική ότι «δεν πάμε καλά», ότι «δεν πάμε καθόλου καλά». Η συνεχής επαφή με τα ΜΜΕ και τα social media φέρνει τον ακροατή-θεατή μπροστά σε συνεχείς αφηγήσεις περί θανατηφόρας πανδημίας, αστυνομικής βαρβαρότητας, διαδηλώσεων, θεωριών συνωμοσίας και της πολιτικής ανωμαλίας: κάθε 10 λεπτά μια καινούργια τρομερή ανάρτηση στο Reddit ή στο Instagram δείχνει ότι «δεν πάμε καθόλου καλά».

Πολλοί άνθρωποι έχουν έμμονη ιδέα με τις ειδήσεις η ροή των οποίων ξετυλίγεται όλο το 24ωρο. Η στάση αυτή σχετίζεται με την εξελικτική μας ανάπτυξη: όταν ήμασταν πρωτόγονοι και ζούσαμε στα δάση, ο φόβος και οι κίνδυνοι προκαλούσαν εγρήγορση στον εγκέφαλό μας η οποία μας προστάτευε από αρπακτικά και φυσικές καταστροφές -σήμερα τα ερεθίσματα αυτά που ανανεώνονται διαρκώς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στις ειδήσεις στο διαδίκτυο, απλώς δημιουργούν ένα αίσθημα επερχόμενης Συντέλειας. Νιώθουμε ότι γεννηθήκαμε είτε πολύ νωρίς, είτε πολύ αργά- σε μια «κακή» εποχή.

Πράγματι υπάρχουν τραγωδίες που μπορούν να μας κρατήσουν κολλημένους στις οθόνες μας. Η πανδημία έχει σκοτώσει περισσότερους από 2,4 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο ενώ οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες φαίνονται ανεξέλεγκτες. Το 2020 συνέβησαν επίσης ολέθριες πυρκαγιές στην Καλιφόρνια και την Αυστραλία, τυφώνες στον Ατλαντικό, επιδρομές ακρίδων που κατέστρεψαν τις σοδειές στην Ανατολική Αφρική· μια τεράστια χημική έκρηξη ρήμαξε το λιμάνι της Βηρυτού σκοτώνοντας τουλάχιστον 190 άτομα και προκαλώντας ζημιές 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Το 2020 ήταν μια εξαιρετικά διχαστική χρονιά για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αλλά το 2020 δεν ήταν μόνο γεμάτο άσχημες ειδήσεις. Η τηλεϊατρική έκανε την υγειονομική περίθαλψη πιο προσιτή από ποτέ· αυξήθηκε η ευαισθησία για τη βία εναντίον των γυναικών· πολύ περισσότεροι άνθρωποι πλένουν τα χέρια τους· επίσης, πολύ περισσότεροι άνθρωποι απέκτησαν κατοικίδια, πράγμα που δείχνει περισσότερη ευαισθησία για τα ζώα.

Αν νιώθουμε σχεδόν κάθε καινούργια χρονιά χειρότερη από την προηγούμενη οφείλεται κυρίως στο ότι ο εγκέφαλός μας έχει την τάση να κρίνει αυστηρότερα το παρόν. 

Αν νιώθουμε σχεδόν κάθε καινούργια χρονιά χειρότερη από την προηγούμενη οφείλεται κυρίως στο ότι ο εγκέφαλός μας έχει την τάση να κρίνει αυστηρότερα το παρόν. Προστίθεται σ’ αυτή τη βιολογική τάση, η κατανάλωση ειδήσεων η οποία μειώνει τη συνολική αντίληψή μας και μας προκαλούν ψεύτικες και ανθυγιεινές πεποιθήσεις. Οι πρόγονοί μας σίγουρα θα διαφωνούσαν ότι το 2020 είναι η χειρότερη χρονιά: η πανδημία της γρίπης του 1918 ήταν χειρότερη από τη Covid-19, εφόσον πέθαναν 50 εκατομμύρια άνθρωποι και εμβόλιο δεν παρασκευάστηκε ποτέ· εξάλλου, όλος ο 20ός αιώνας -για να μην προχωρήσουμε βαθύτερα στο παρελθόν- ήταν γεμάτος φρικτές ειδήσεις. Παγκόσμιοι πόλεμοι, δικτατορίες, οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις, Ψυχρός πόλεμος, κατασκοπεία, ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Αλλά, η πεποίθηση ότι ο πολιτισμός βρίσκεται σε παρακμή είναι μια παράδοση τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο πολιτισμός. Ακόμα και οι αρχαίοι Αθηναίοι παραπονούνταν τον 6αιώνα π.Χ. ότι η δημοκρατία τους είχε χάσει τη λάμψη της. Αυτό πιστεύουμε κι εμείς. Πριν από την πανδημία, η πλειοψηφία των Αμερικανών πίστευε ήδη ότι η χώρα τους βρισκόταν σε παρακμή. Περίπου το 60% των ερωτηθέντων πίστευαν ότι η επιρροή των ΗΠΑ στον κόσμο μειώνεται, και μόνο το 12% ήταν «πολύ αισιόδοξοι» για το μέλλον, ενώ το 31% ήταν «κάπως απαισιόδοξοι» και το 13% ήταν «πολύ απαισιόδοξοι». Τώρα, τον Φεβρουάριο του 2021 οι Αμερικανοί ίσως αισθάνονται ακόμα χειρότερα για το μέλλον, μιας και η κοινωνική απομόνωση έχει επηρεάσει την ψυχική μας υγεία, γεγονός που αυξάνει την πιθανότητα ότι να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από το φακό της αρνητικότητας.

Η λεγόμενη «μεροληψία νοσταλγίας» αποτελεί μέρος της δυτικής κουλτούρας: όταν θυμόμαστε το παρελθόν, το ωραιοποιούμε. Κρίνουμε το παρελθόν για τις μεγαλύτερες επιτυχίες μας και το παρόν για όλα όσα έχουμε διαθέσιμα: καλά και κακά, αλλά κυρίως κακά. Η ίδια τάση παρατηρείται και στην ιστορική αποτίμηση του παρελθόντος: η Χρυσή Εποχή (που αναφέρεται στην περίοδο 1870-1900 στην Αμερική) δεν ήταν και τόσο χρυσή και η Μπελ Επόκ (το ευρωπαϊκό της αντίστοιχο) δεν ήταν και τόσο ωραία, αν και όντως η βιομηχανική επανάσταση προκάλεσε μεγάλα άλματα στην τεχνολογία, στον πολιτισμό και τις τέχνες. Δεν είναι περίεργο ότι το παρελθόν φαίνεται τόσο ρόδινο όταν για το παρόν έχουμε τόσα πολλά αρνητικά δεδομένα τα οποία αναζητούμε με μανιώδες doomscrolling: ο αντίχειράς μας γλιστράει στις οθόνες έτσι ώστς να μαθαίνουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα κακών ειδήσεων και να καταριόμαστε την ώρα και τη στιγμή που βρεθήκαμε στον πλανήτη.

Η υπερβολική κατανάλωση ειδήσεων προκαλεί άγχος. Σύμφωνα με έρευνα του 2017 της Αμερικανική Ψυχολογικής Εταιρείας, οι ερωτηθέντες που παρακολουθούν τον κύκλο των ειδήσεων ανέφεραν απώλεια ύπνου, άγχος, άγχος, κόπωση και άλλα συμπτώματα ψυχικής διαταραχής. Από την ίδια έρευνα διαπιστώθηκε ότι το 20% των Αμερικανών παρακολουθούν συνεχώς τις ροές των κοινωνικών μέσων και ότι ένας στους 10 τσεκάρει τις ειδήσεις κάθε ώρα.

Και παρόλο που φαίνεται ότι σήμερα οι ειδήσεις είναι πιο συγκλονιστικές από ποτέ, η ιδέα ότι η κατανάλωση ΜΜΕ επηρεάζει αρνητικά την αντίληψή μας για τον κόσμο δεν είναι κάτι καινούργιο. Έρευνες του 1968 για την επίδραση της τηλεόρασης στις στάσεις και τις αντιλήψεις των Αμερικανών θεατών, παρόμοιες με τις σημερινές για τα social media, έδειξαν ότι η τηλεόραση αυξάνει την πιθανότητα να γίνει αντιληπτός ο κόσμος ως ένα άκρως τρομακτικό και επικίνδυνο μέρος. Οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι η τηλεόραση αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα.

Αλλά, σε αντίθεση με την τηλεόραση, η συμμετοχή στα κοινωνικά μέσα απαιτεί ενεργή συμμετοχή, πράγμα που σημαίνει ότι η μελέτη των επιδράσεών τους είναι πολύ πιο περίπλοκη. Από τη θετική πλευρά, τα κοινωνικά μέσα μπορούν να προσφέρουν στους χρήστες συναισθηματική και κοινωνική στήριξη, την οποία ορισμένοι χρήστες θεωρούν απαραίτητη, ιδιαίτερα σε δύσκολες φάσεις όπως η πανδημία. Ωστόσο, τα κοινωνικά μέσα είναι εθιστικά και εκτός από τις προφανείς παρενέργειές τους στην ψυχολογία εντείνουν όλες τις λογικές πλάνες και ιδιαίτερα την πλάνη του ρόδινου παρελθόντος έναντι του κακού, ψυχρού κι ανάποδου παρόντος.