Αμμόχωστος: Το πιο παράδοξο κομμάτι στην ιστορία του Κυπριακού

«Κάθε φορά που λέμε “δεν ξεχνώ”, καλά θα κάνουμε να αναρωτηθούμε: Πόσες φορές ξεχάσαμε την ευθύνη μας; Σήμερα δεν έχουμε την πολυτέλεια της σιωπής. Ούτε της αφέλειας. Ούτε της υποκρισίας. Η υπομονή μας δεν είναι αδυναμία. Είναι δύναμη, που κρατά ακόμα αυτόν τον αγώνα όρθιο, όταν η πολιτική ηγεσία έχει γονατίσει. Κι επειδή η σιωπή είναι συνενοχή, κι επειδή η Ιστορία ακούει –και γράφει– καλείται στο βήμα ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, για να μιλήσει ενώπιον του λαού της Αμμοχώστου και των Κυπρίων που μας παρακολουθούν από τους δέκτες τους».

Έτσι τελείωσε την ομιλία του ο Κύπριος Αντρέας Καζαμίας, ένας πολιτικά ενεργός πολίτης, ο οποίος κλήθηκε να είναι παρουσιαστής στην αντικατοχική εκδήλωση του 2025. Η εκδήλωση επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στην επέτειο της κατάληψης της Αμμοχώστου της Κύπρου το 1974 από τον τουρκικό στρατό· της πόλης που οι πιο πολλοί ξέρουν σαν πόλη-φάντασμα.

Στις 13-14 Αυγούστου 1974, μετά από τις αποτυχίες των συνομιλιών στη Γενεύη, η Αμμόχωστος εκκενώθηκε από τους κατοίκους της ενόψει της επανέναρξης της τουρκικής επίθεσης. Oι Κύπριοι την είπαμε «δεύτερο γύρο» και κάπου μέσα μας περιμέναμε για χρόνια τον τρίτο γύρο, με αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων. Της εκκένωσης προηγήθηκε η αποχώρηση του δικού μας στρατού, με εξαίρεση μεμονωμένων μικρών μονάδων. Όχι πως φύγαμε γι’ αυτό… Ούτε που ξέραμε τι γινόταν γύρω μας… Η κατάληψη της πόλης από τον τουρκικό στρατό, πάντως, αποδείχτηκε εκ των υστέρων πως έγινε χωρίς ουσιαστική αντίσταση. Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν ότι η Αμμόχωστος δεν αποτελούσε αρχικό στρατιωτικό στόχο· προστέθηκε, όμως, λόγω της εγκατάλειψής της και, βέβαια, της στρατηγικής της θέσης.

Ήμουν σχεδόν 16 χρονών όταν εγκαταλείψαμε την Αμμόχωστο. Τις μέρες εκείνες κυκλοφορούσαν φήμες ότι ο τουρκικός στρατός βρισκόταν κοντά στην πόλη. Παρ’ όλα αυτά, δεν φύγαμε από φόβο. Δεν υπήρχε οργανωμένη εκκένωση, ούτε εντολές από το κράτος ή τις αρχές της πόλης. Δικό μας στρατό δεν βλέπαμε πουθενά. Μέναμε, όμως, στα σπίτια μας, με την ελπίδα πως τίποτα δεν θα συνέβαινε· πως η Αμμόχωστος δεν ήταν στα σχέδια των Τούρκων για κατάληψη.

Φίλοι που έμεναν σε περιοχές όπου υπήρχαν σπίτια Βρετανών υπηκόων, είδαν τους Άγγλους να μαζεύουν τα πράγματά τους και να φεύγουν με συνοδεία, σε οργανωμένο κομβόι 

Πριν πάρουμε την τελική απόφαση να φύγουμε, αρχίσαμε να τηλεφωνούμε σε συγγενείς και αγαπημένους φίλους. Μιλούσαμε μεταξύ μας προσπαθώντας να αποφασίσουμε μαζί τι έπρεπε να κάνουμε. Καθοριστική ήταν μια πληροφορία από φίλους που έμεναν σε περιοχές όπου υπήρχαν σπίτια Βρετανών υπηκόων, οι οποίοι δούλευαν στις βρετανικές βάσεις· είδαν τους Άγγλους να μαζεύουν τα πράγματά τους και να φεύγουν με συνοδεία, σε οργανωμένο κομβόι.

Χαράματα την επόμενη μέρα άρχισαν και οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί. Δεν υπήρχε πια χρόνος για δισταγμούς. Δεν ψάξαμε τι να πάρουμε μαζί – δεν είχαμε σκοπό να φύγουμε για πάντα. Ο σκοπός ήταν απλός: να σωθούμε από τους βομβαρδισμούς και να επιστρέψουμε όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Φύγαμε με ό,τι φορούσαμε, μέσα στον τρόμο και την αβεβαιότητα. Και δεν ξαναγυρίσαμε. Κάποιοι λένε πως η απουσία αντίστασης κράτησε τον αριθμό των θυμάτων σε χαμηλά επίπεδα και γλίτωσε την πόλη από την καταστροφή. Δεν θέλω να το σχολιάσω. Αυτό που ξέρω εγώ είναι πως οι πολίτες της Αμμοχώστου φεύγουν ο ένας μετά τον άλλο με τον αβάσταχτο καημό της προσφυγιάς, ενώ η πόλη, βομβαρδισμένη και λεηλατημένη, άδεια και κάτω από ξένη κατοχή παραμένει σαν μια ανοιχτή πληγή.

Ο Αντρέας Καζαμίας, έχοντας απέναντί του τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τις υπόλοιπες αρχές του νησιού, είπε στον λόγο του:

«51 χρόνια. Μισός και κάτι αιώνας. Κάθε χρόνο μας ζητάνε “υπομονή” διά του ξύλινου, για πολλούς, λόγου. Κάθε χρόνο μάς δίνουν λόγια με μέλλον αόριστο. Ο αόριστος χρόνος και η αόριστη ευθύνη έγιναν μόνιμη γραμματική της πολιτικής. Θα… επιμένουμε… διαπραγματευόμαστε ή… δεν διαπραγματευόμαστε… δεν αποδεχόμεθα…»

Εγώ θα σας τα πω και λίγο με αριθμούς. Μετράω:

Δύο αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που αναφέρονται ρητά στην επιστροφή της Αμμοχώστου [απόφαση 550 (1984) και απόφαση 789 (1992)]. Ποτέ δεν αξιοποιήθηκαν.

Καταγράφονται 14 τεκμηριωμένες ιστορικές προτάσεις, ευκαιρίες επιστροφής της Αμμοχώστου στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1978 και 2019.

• Από αυτές, μόλις τρεις προήλθαν από της Ε/Κ πλευρά σαν προτάσεις Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) (1981, 1993 και 2010), δύο προτάσεις προήλθαν από την Τ/Κ κοινότητα (1978 και 1980)
• μια ήταν διακοινοτική (!)
• ενώ οι υπόλοιπες οκτώ τέθηκαν από τον Διεθνή τομέα ή τον ΟΗΕ. Από τις προτάσεις αυτές, κάποιες απορρίφθηκαν από τη μία ή την άλλη πλευρά, ενώ οι περισσότερες δεν προχώρησαν… επαρκώς.

Ανέφερα το τι έγινε μέχρι το 2019, γιατί το 2020 η κατοχική κυβέρνηση καθάρισε και ασφαλτόστρωσε δύο μόλις δρόμους της πόλης και ο τουρκικός στρατός επέτρεψε τις «τουριστικές» επισκέψεις, με φόντο τη λεηλατημένη πόλη. Κι εμείς από τότε σερνόμαστε ανάμεσα σε απαγορευτικές κορδέλες, ψάχνοντας για τα χνάρια της νιότης μας. Η αντίδραση της ηγεσίας μας συνοψίζεται σε μια πρωτοβουλία του τότε προέδρου Αναστασιάδη, που πρότεινε την επιστροφή της περίκλειστης Αμμοχώστου υπό διοίκηση του ΟΗΕ, άνοιγμα του λιμανιού για εμπόριο Τ/Κ υπό εποπτεία ΕΕ και συνομιλίες με κίνητρα για την Τουρκία. Δυστυχώς δεν μπορώ να την εντάξω στις πιο πάνω 14 τεκμηριωμένες ιστορικές ευκαιρίες επιστροφής της Αμμοχώστου, αφού ούτε τεκμηριωμένη ήταν ούτε κατατέθηκε επισήμως στον ΟΗΕ ως πλήρες έγγραφο. Παρέμεινε πολιτική πρωτοβουλία χωρίς διαπραγματευτική εξέλιξη. Ήταν απλώς μια πολιτική δήλωση πρόθεσης. Μία ακόμα…

Η Αμμόχωστος, τα Βαρώσια, αποτελεί μοναδική περίπτωση πόλης στην Κύπρο: είναι περίκλειστη από το 1974, ακατοίκητη μετά τον πόλεμο και υπό στρατιωτικό έλεγχο. Η επιστροφή της θεωρείται συμβολική και ουσιαστική πράξη αποκατάστασης εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δύο κοινότητες. Τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) που την αφορούν, έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, γιατί συνδυάζουν ανθρωπιστικά, οικονομικά και πολιτικά οφέλη με δυνατότητα σταδιακής επαναπροσέγγισης. Καμία, όμως, πρόταση ΜΟΕ δεν αξιοποιήθηκε. Οι επίμονες παραστάσεις των πολιτών της Αμμοχώστου προς την ελληνοκυπριακή ηγεσία αποκρούστηκαν με συστάσεις για υπομονή και ψυχραιμία και αποφυγή της Αμμοχοστοποίησης του Κυπριακού προβλήματος.

Κι η πόλη έμεινε κλειστή. Όχι γιατί δεν μας την πρότειναν. Αλλά γιατί δεν συμφωνούσαμε ποιος θα κόψει την κορδέλα.

Στην ομιλία του ο Αντρέας Καζαμίας θυμίζει στις πολιτικές αρχές: «Και κάθε φορά που το όνομα “Αμμόχωστος” γράφτηκε σε χάρτες διαπραγματεύσεων, κάποιος δίστασε. Κάποιος φοβήθηκε. Κάποιος είπε “όχι” χωρίς να ρωτήσει, επί της ουσίας, και εμάς. Και εμείς; Πάντα με καχυποψία, διαφωνία, ενδεχομένως κομματικά μέτρα και σταθμά. Κι η πόλη έμεινε κλειστή. Όχι γιατί δεν μας την πρότειναν. Αλλά γιατί δεν συμφωνούσαμε ποιος θα κόψει την κορδέλα. Η κορδέλα έγινε σημαντικότερη από το μονοπάτι. Η εικόνα σημαντικότερη από την ουσία. Δεν διαπραγματευθήκαμε, απόλυτα ουσιαστικά, την επιστροφή».

Γιατί επιλέγω να αναφερθώ στην ομιλία του Αντρέα Καζαμία; Γιατί αυτός είναι ο λόγος της γενιάς που ΔΕΝ γεννήθηκε σε μια ελεύθερη Κύπρο, που ΔΕΝ γνώρισε την Αμμόχωστο, που ΔΕΝ έζησε τη μεγάλη προδοσία, αλλά υφίσταται τα αποτελέσματά της, και που δεν συμβιβάζεται με μια μισή πατρίδα. Είναι η γενιά που δικαιούται να σηκώσει το ανάστημά της, δικαιούται να πάρει το βήμα, δικαιούται να κρίνει. Είναι η γενιά που τώρα έχει τη δική της ευκαιρία να ακουστεί και, κυρίως, να δράσει. Είναι η γενιά της δικής μας ελπίδας. Ναι, δεν είναι θέμα τόλμης· είναι θέμα δικαιώματος. Εμείς οι παλιότεροι, το χάσαμε. Εμείς οι παλιότεροι, αποτύχαμε.

Αν αναρωτιέστε τι είπε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας στην εκδήλωση, όλο και κάπου θα βρείτε γραμμένο τον λόγο του· στις φετινές ή παλιότερες εφημερίδες. Ανεξάρτητα με το πρόσωπο και την κομματική απόχρωση, ο λόγος ήταν πανομοιότυπος. Δεν είναι καν απολογία ή ευχολόγιο· είναι λόγος θρασύς απέναντι στους πρόσφυγες, είναι ο λόγος των αποτυχημένων. Οι πολίτες της Αμμοχώστου μπορούν να σας τον απαγγείλουν από μνήμης.

Δεν πήρε απάντηση ο Καζαμίας. Εκ των υστέρων διαβάσαμε πως η ηγεσία θύμωσε. Ανάρμοστο χαρακτήρισαν τον λόγο του και θεώρησαν πως με τον τρόπο του δικαιώνει τους Τούρκους. Οι τοπικές αρχές «αναγκάστηκαν» να διαχωρίσουν τη θέση τους από όσα αναφέρθηκαν στην ομιλία. Οι πολίτες της πόλης πάντως σχολίαζαν πως ο Αντρέας Καζαμίας έσωσε την αξιοπρέπεια κάθε Αμμοχωστιανού, κάθε πρόσφυγα, κάθε Κύπριου πατριώτη.

Μελετώντας ξανά τις ευκαιρίες, εκείνες που θυμάμαι να με πόνεσαν περισσότερο, ήταν όσες χάθηκαν όχι με φωνές αλλά με τη σιωπή. Οι περιπτώσεις που η λογική έπεσε θύμα της έλλειψης πολιτικού θάρρους και εμπιστοσύνης.