Ο δημόσιος λόγος για το μεταναστευτικό ζήτημα και οι ευθύνες των πολιτικών και των ΜΜΕ.
Με ενοχλεί –και με ανησυχεί βαθιά– ο τρόπος με τον οποίο διεξάγεται ο δημόσιος διάλογος για τη μετανάστευση. Βλέπουμε τακτικά πλάνα από βάρκες που βυθίζονται, παιδιά που κλαίνε σε σκηνές ή σώματα που ξεβράζονται στις ακτές, και όμως το κύριο μέλημα συχνά δεν είναι η ανθρώπινη ζωή, αλλά η θεαματικότητα ή η πολιτική εκμετάλλευση.
Δημοσιογράφοι και πολιτικοί εργαλειοποιούν την απόγνωση ανθρώπων που βίωσαν την καταστροφή, για να προσελκύσουν θεατές, αναγνώστες ή ψήφους. Και στο παιχνίδι αυτό συμμετέχουν, με τη συνενοχή της σιωπής ή της αναπαραγωγής, και μερίδες του κοινού, που ενθαρρύνονται να εκφράζουν ελεύθερα την ξενοφοβία τους.
Μα είναι δυνατόν να μιλάμε για «εισβολή» μεταναστών; Πρόκειται για όρο στρατιωτικό. Τον ακούμε ακόμη και από κυβερνητικά στελέχη, όπως συνέβη στον Έβρο, όταν το 2020 χιλιάδες άνθρωποι εγκλωβίστηκαν ανάμεσα σε δύο χώρες και αντιμετωπίστηκαν όχι ως θύματα εκμετάλλευσης, αλλά ως «όπλα» σε έναν υβριδικό πόλεμο. Η μεταναστευτική πολιτική έγινε αφορμή για σκλήρυνση των συνόρων, ενίσχυση της FRONTEX και, όπως πλέον αποδεικνύεται σε εκθέσεις διεθνών οργανισμών, για συστηματικά pushbacks.
Κι όμως, πίσω από αυτές τις «μάζες» υπάρχουν άνθρωποι, ιστορίες, οικογένειες, φόβοι και ελπίδες. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, οφείλουμε να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε το ζήτημα: να το δούμε ως μια σύνθετη πρόκληση, αλλά και ως εν δυνάμει ευκαιρία – ειδικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, που αντιμετωπίζει οξύ δημογραφικό πρόβλημα και γήρανση του πληθυσμού.
Οι διεθνείς οργανισμοί, επισημαίνουν ότι οι μετανάστες δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά προς τον γηγενή πληθυσμό, συχνά καλύπτουν κενά σε κλάδους που οι τοπικοί πληθυσμοί δεν επιλέγου
Ένα από τα πιο διαδεδομένα αφηγήματα στην Ευρώπη είναι ότι οι μετανάστες αποτελούν απειλή για την αγορά εργασίας. Η λογική πίσω από αυτή τη ρητορική βασίζεται σε έναν υπεραπλουστευμένο οικονομισμό: ότι οι μετανάστες υπονομεύουν την απασχόληση και συμπιέζουν τους μισθούς. Πρόκειται για έναν ισχυρισμό που ακούγεται εύλογος – αλλά τα διαθέσιμα δεδομένα δεν τον επιβεβαιώνουν. Οι διεθνείς οργανισμοί, επισημαίνουν ότι οι μετανάστες δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά προς τον γηγενή πληθυσμό, αλλά συχνά καλύπτουν κενά σε κλάδους που οι τοπικοί πληθυσμοί δεν επιλέγουν, όπως η γεωργία, η φροντίδα ηλικιωμένων ή ο τουριστικός κλάδος σε συνθήκες έντασης.
Επιπλέον, το κίνητρο της μετακίνησης δεν είναι μονοσήμαντο και οικονομικό. Αν ήταν έτσι, εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν σε φτωχές χώρες θα μετακινούνταν μαζικά. Αλλά δεν το κάνουν. Οι μετανάστες αποφασίζουν να φύγουν από τον τόπο τους μόνο όταν η παραμονή είναι αδύνατη: όταν κινδυνεύει η ζωή τους, όταν ξεσπούν πόλεμοι, όταν τα παιδιά τους δεν έχουν καμία προοπτική. Οι άνθρωποι δεν εγκαταλείπουν τις χώρες τους μόνο για καλύτερες οικονομικές συνθήκες. Δεν είναι τα χρήματα το μοναδικό ή κυρίαρχο κίνητρο. Ακόμη και όσοι ζουν σε άθλιες συνθήκες δεν επιλέγουν απαραίτητα να φύγουν. Ο φόβος της αλλαγής, η ανάγκη να φροντίσουν τους γονείς τους, η επιθυμία τα παιδιά τους να μεγαλώσουν εντός των παραδόσεών τους – όλα αυτά είναι καθοριστικά. Μετακινούνται μόνο όταν πια δεν έχουν άλλη επιλογή: όταν απειλούνται από βία, πόλεμο, καταστροφή. Αν θέλουμε να μιλήσουμε σοβαρά για τη μετανάστευση, πρέπει να κατανοήσουμε το βάθος αυτής της πραγματικότητας – και να τη συζητήσουμε με ειλικρίνεια, τεκμήρια και ανθρωπιά.
Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στην αναζήτηση καλύτερης ζωής και την αναγκαστική φυγή για επιβίωση. Η υπεραπλούστευση του φαινομένου από πολιτικούς και σχολιαστές –που βλέπουν μόνο «νούμερα» και «ροές»– θολώνει την ανθρώπινη διάσταση.
Στην Ελλάδα, ο ρατσιστικός και ξενοφοβικός λόγος δεν έπεσε από τον ουρανό. Χτίστηκε μεθοδικά εδώ και δεκαετίες, μέσα από τα δελτία ειδήσεων, τους τίτλους εφημερίδων, αλλά και τις επίσημες πολιτικές δηλώσεις.
Από το «η Αθήνα έγινε Καμπούλ» μέχρι τις γελοιογραφίες που παρουσιάζουν πρόσφυγες ως απειλητικές φιγούρες με μούσια και κινητά, ο δημόσιος λόγος διαμόρφωσε την εικόνα του μετανάστη ως «Άλλου», επικίνδυνου, εισβολέα. Η κάλυψη του ΚΥΤ Μόριας ήταν χαρακτηριστική: κυριαρχούσαν εικόνες συνωστισμού, «ανυπάκουων» μεταναστών ή «εγκληματιών», αντί για την ανάδειξη των συνθηκών εξαθλίωσης και της απουσίας πολιτικής βούλησης για λύσεις.
Αντιθέτως, η πλειονότητα των ρεπορτάζ αποσιωπά τις συστηματικές παραβιάσεις δικαιωμάτων, όπως αυτές που έχουν καταγγελθεί από τη Human Rights Watch, την Ύπατη Αρμοστεία και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων.
Στην Ελλάδα, ο ρατσιστικός λόγος δεν εμφανίστηκε απότομα. Έχει προετοιμαστεί επί δεκαετίες.
Δεν πρόκειται μόνο για παραλείψεις. Η επανάληψη αυτών των μοτίβων αναπαράγει στερεότυπα, εδραιώνει προκαταλήψεις και οπλίζει τις φωνές που ζητούν απελάσεις, στρατόπεδα, τιμωρίες. Στην Ελλάδα, ο ρατσιστικός λόγος δεν εμφανίστηκε απότομα. Έχει προετοιμαστεί επί δεκαετίες, σιγά-σιγά, μέσα από τον δημόσιο λόγο. Η φρασεολογία των ΜΜΕ, ο λόγος πολιτικών και «αναλυτών» προετοίμασε το έδαφος για την εμπέδωση στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Μετανάστες και πρόσφυγες παρουσιάζονται είτε ως απειλή είτε ως βάρος – σπάνια ως άνθρωποι με ιστορίες, ανάγκες και δικαιώματα.
Αν θέλουμε να περιορίσουμε αυτό το φαινόμενο, οφείλουμε να απαιτήσουμε από τα ΜΜΕ να επιδεικνύουν προσοχή, υπομονή και ευαισθησία. Η δημοσιογραφία έχει δύναμη – και μαζί της ευθύνη. Όταν η αναπαράσταση είναι απρόσεκτη ή φορτισμένη, δεν είναι απλώς θέμα αισθητικής. Σημαίνει στιγματισμό. Σημαίνει κίνδυνο. Αν θέλουμε να περιορίσουμε τον ρατσισμό και τη ρητορική του φόβου, πρέπει να ξεκινήσουμε από τη γλώσσα και τις εικόνες. Οι λέξεις έχουν δύναμη. Ο τρόπος που παρουσιάζουμε τους άλλους καθορίζει το πώς τους αντιμετωπίζουμε. Οι δημοσιογράφοι έχουν τεράστια ευθύνη. Δεν αρκεί να «καλύπτεις» το γεγονός· έχει σημασία πώς το πλαισιώνεις, τι τονίζεις, τι αποσιωπάς. Χρειάζεται προσοχή, υπομονή και –πάνω απ’ όλα– ανθρωπιά. Η μετανάστευση δεν είναι εισβολή. Είναι ανθρώπινη ιστορία. Και είναι και δική μας υπόθεση.
