Η χωριατοποίηση των αστών

Η απώλεια της αστικής συνείδησης της ελληνικής κοινωνίας είναι πια γεγονός. Επιταχύνεται με ταχύτατο ρυθμό σαν αποτέλεσμα κι αυτή της οικονομικής κρίσης που μαστίζει την Ελλάδα και την μεταμορφώνει από κοινωνία νεόπλουτων σε κοινωνία νεόπτωχων. Σύμπτωμα της κακοδαιμονίας των σύγχρονων καιρών.

Όχι ότι η αστική τάξη είχε ποτέ ισχυρές καταβολές στην Ελλάδα. Κάθε σκίρτημα Αναγέννησης, για παράδειγμα στην Κρήτη και τα Επτάνησα τον 17ο αιώνα, φιμώθηκε από τον οθωμανικό σκοταδισμό και ο ελληνικός Διαφωτισμός υπήρξε κυρίως παροικιακός. Η ελληνική κοινωνία όδευσε σε διαφορετικές ατραπούς από τις άλλες ευρωπαϊκές. Πάντως στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, την εποχή του Τρικούπη κυρίως και πιο πρόσφατα τα χρόνια του Βενιζέλου, η αστικοποίηση της νέας Ελλάδας προχώρησε δειλά μεν, σταθερά δε. Ήταν όμως οι ραγδαίες εξελίξεις μετά τον Β´ ΠΠ που σήμαναν τη μαζική κάθοδο των Ελλήνων χωρικών στις πόλεις και οδήγησαν στη γιγάντωσή τους.

Η ύπαιθρος που μετακόμισε στις νέες εστίες έφερε το δικό της τρόπο ζωής μαζί. Τόσο παραδοσιακές αξίες με ήθος, όσο και αδυναμίες.

Παράλληλα ήταν όμως έτοιμη να προσαρμοστεί στη νέα αστική ζωή. Σε πολλά εν δυνάμει αστικά κέντρα όπως Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλο, Χανιά, Ιωάννινα, και βεβαίως στο Κλεινόν Άστυ, υπήρχε ήδη μια ανερχόμενη αστική τάξη που ήταν φυσικό να ασκεί στους νεοφερμένους χωρικούς ακαταμάχητη έλξη και επιρροή. Φιλοδοξία των περισσότερων έγινε να τα καταφέρουν - άξια και τίμια - ενώ κύρια προτεραιότητα ήταν η μόρφωση των παιδιών τους για ένα καλύτερο μέλλον. Να γίνουν ευυπόληπτοι πολίτες και επιτυχημένοι αστοί. Πόσες ελληνικές ταινίες δεν ηρωοποίησαν το παλικάρι που εκτίμησε ο εργοδότης και σύντομα τον έκανε γαμπρό και συνεταίρο, ή την τίμια κοπέλα από το χωριό που παντρεύτηκε τον μοναχογιό κάποιου βιομηχάνου βγαζοντάς τον από τον κακό δρόμο. Ήταν η ενσάρκωση του οράματος της αστικής επιτυχίας.

Σ´ αυτήν την κοινωνική μεταμόρφωσή η αστική τάξη είχε τεράστια ευθύνη. Δυστυχώς το ίδιο κραυγαλέα υπήρξε και η αποτυχία της. Στην πρόκληση να προσφέρει ένα πειστικό παράδειγμα στους νέους συμπολίτες αποδείχθηκε κατώτερη των περιστάσεων. Ο λόγος ήταν όχι ότι τα ερείσματα πάνω στα οποία βασίστηκε ήταν σαθρά, αλλά ότι οι ίδιοι οι αστοί δεν πίστεψαν σ´ αυτά και τα απεμπόλησαν σε πρώτη ευκαιρία. Τα παραδείγματα βρίθουν.

Πρώτοι οι αστοί ενέδωσαν στον πειρασμό και τα νεοκλασικά κατεδαφίστηκαν εν μία νυκτί για να γίνουν πολυκατοικίες. Σήμερα ακόμα τα λίγα που έχουν μείνει περιμένουν κάποια μπουλντόζα. Οι ίδιοι επίσης απεμπόλησαν την έννοια της αστικής αγωγής, της κοινωνικής συμπεριφοράς που διέπει τη ζωή στο άστυ και προτάσσει την ευγένεια στις διαπροσωπικές σχέσεις. Επίσης οι αστοί με τον καιρό υποβάθμισαν τα κριτήρια κοινωνικής διάκρισης και συχνά ανέδειξαν στους κόλπους τους άτομα που δεν το άξιζαν. Όλο και συχνότερα διασημότητες και παράδειγμα προς μίμηση γίνονταν νεόπλουτοι επιδειξιομανείς με ρηχό εντυπωσιασμό και κιτς, ενώ αξιοπρεπείς φωνές εισακούγονταν όλο και πιο σπάνια. Παράλληλα η οικονομική επιτυχία ενέδωσε στην απάτη. Εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι πολλοί αστοί δεν απέφυγαν - όπου δεν έσπευσαν πρώτοι - τον εύκολο πλουτισμό μετερχόμενοι πλάγια μέσα. Τελικά από την αστική τάξη εξέλιπε η αστική αγωγή. Οξύμωρο μεν, αλλά πραγματικό.

Οι αντιφάσεις αυτές δεν έμειναν απαρατήρητες από όσους είχαν εισρεύσει στις πόλεις από ύπαιθρο και χωριά. Το μήνυμα ήταν απλό: πρόσβαση και ανέλιξη στην κοινωνία δεν προϋποθέτουν απαραίτητα αγωγή, ενώ μια εξαπάτηση μπορεί να περάσει ατιμώρητη. Οι ηθικοί φραγμοί χαλάρωσαν. Άξεστοι τρόποι, κουτοπονηριές, συνήθειες που ενδημούσαν στις αγροτικές κοινότητες μεταφέρθηκαν αναλλοίωτες στη ζωή της πόλης. Μήπως η πόλη δεν ήταν ένα μεγάλο χωριό? Κι αν οι αστοί συμπεριφέρονται σαν χωριάτες οι ίδιοι γιατί οι χωρικοί θα έπρεπε να υστερήσουν? Άσε που ελλοχεύει ο κίνδυνος να περιπέσει κανείς στην κατηγορία του κορόιδου. Ό,τι χειρότερο δηλαδή. Αντί οι αστοί να αστικοποιήσουν την ύπαιθρο των πόλεων συνέβη το αντίθετο. Χωριατοποιήθηκαν οι ίδιοι.

Όλα αυτά θεωρητική σημασία θα είχαν μόνο αν δεν συνδυάζονταν με άλλους παράγοντες για να μας οδηγήσουν στη σημερινή θεομηνία. Το πρόβλημα είναι ότι τώρα δεν πρόκειται μόνο για οικονομική χρεωκοπία αλλά για ένα σύνολο στρεβλώσεων που συνθέτουν την εικόνα μιας κοινωνίας σε παρακμή. Βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο όπου η διαδικασία αστικοποίησης τείνει να αναστραφεί. Εκτός από τη γενίκευση της απάτης που αποτελεί πια μόνιμη γάγγραινα της ελληνικής οικονομίας, είναι η ίδια η διαβίωση στις πόλεις που έχει χάσει την ισορροπία της μέσα σε ένα συνονθύλευμα εκχυδαϊσμού και αυξανόμενης βίας. Δεν χρειάζεται να ψάξει πολύ κανείς πολύ για να το διαπιστώσει: αρκεί να παρακολουθήσει κανείς συζητήσεις στην τηλεόραση, κουβεντολόι σε καφετέριες, εξυπηρέτηση από κάποια υπηρεσία, ή αναμονή σε κάποιαν ουρά - αν καταφέρει και αποφύγει το βρίσιμο. Η έλλειψη και της στοιχειώδους ακόμα συμπεριφοράς έχει γίνει πλέον καθημερινότητα.

Η ευθύνη για αυτό δεν βαρύνει βέβαια μόνο τους αστούς των πόλεων. Όμως η αποτυχία των τελευταίων να εμφυσήσουν στους νεοφερμένους χωρικούς, και ιδίως στα παιδιά τους, ένα πιο ποιοτικό τρόπο ζωής υπήρξε καταλυτική. Η τραγωδία είναι ότι έχουμε τόσο πολύ εθιστεί στον εκχυδαϊσμό και την αγένεια που σχεδόν δεν μας κάνει πια εντύπωση. Αυτός είναι και ο μεγαλύτερος κίνδυνος που ελλοχεύει για την παρούσα γενιά και πιο πολύ για τα παιδιά μας.

Μαζί με μια χρεοκοπημένη οικονομία τους κληροδοτούμε παράλληλα μια ανάγωγη κοινωνία χωρίς αξίες, ήθος και τρόπους. Είναι σα να τους καταδικάζουμε σε μια υποβαθμισμένη ζωή μαζί με τα χρέη που θα κληθούν να πληρώσουν.