Η ανάγκη για αναπτυξιακά έργα στην Ελλάδα, τα «έργα βιτρίνας», οι πρακτικές λύσεις στα καθημερινά προβλήματα
Oι φιλελεύθερες διοικήσεις —κεντρώες, δεξιές κ.λπ.— κατηγορούνται συχνά για έργα βιτρίνας, για φρουφρού. Ο χαρακτηρισμός είναι «αριστερός»: όμως, σ’ αυτό, η αριστερά έχει συχνά δίκιο— οι «αστικές» παρατάξεις, οι «αστοί» ηγέτες, συμπεριλαμβανομένων των σοσιαλδημοκρατών, ρέπουν προς το θέαμα, προς τα έργα με μεγάλη (θεωρητικά) αισθητική αξία αλλά, συνήθως, χωρίς άμεση χρησιμότητα για τους πολλούς. Από την πλευρά της, η αριστερά απορρίπτει κάθε δαπάνη που δεν ανακουφίζει τους φτωχούς: ακούγεται δίκαιο· αν και είναι λιγότερο δίκαιο απ’ όσο ακούγεται.
Την αντίθεση των προτεραιοτήτων δείχνει το γνωστό γράφημα «Όπλα-Βούτυρο» που απεικονίζει τη σχέση μεταξύ των στρατιωτικών δαπανών μιας χώρας και της παραγωγής βασικών αγαθών. Πρόκειται φυσικά για μια σχηματοποίηση που μπορεί να καταλήξει σε υπεραπλουστευτικά συμπεράσματα: αν αγοράσουμε καινούργιες φρεγάτες ο λαός δεν θα έχει αρκετό ψωμί. Ή, σε ό,τι αφορά τα δημόσια έργα και τις υποδομές, αν επενδύσουμε π.χ. στην ψηφιοποίηση του κράτους, θα αφαιρέσουμε κεφάλαια από τον μηχανισμό προνοίας. Δεν είναι απαραίτητο ότι θα συμβεί κάτι τέτοιο, αλλά μπορεί και να συμβεί. Αναμφίβολα, η αναλογία που φαίνεται από την καμπύλη «Όπλα-Βούτυρο» δίνει πληροφορίες για τις επιλογές των διοικήσεων και δεν αφορά αποκλειστικά τα όπλα και τα τρόφιμα. Αν, λόγου χάρη, ο δήμος Αθηναίων βαλθεί να στήνει επίχρυσα καγκελάκια από ’δω κι από ’κει, θα ενισχύει την παράμετρο των «όπλων» υπό την έννοια ότι ο προϋπολογισμός δεν θα επαρκεί καλύτερες συγκοινωνίες, πεζοδρόμια, χώρους πρασίνου, συντήρηση κτιρίων, αποκομιδή σκουπιδιών, ανακύκλωση και τα τοιαύτα. Αν η κεντρική κυβέρνηση διοχετεύσει κεφάλαια στη δημιουργία νέων μουσείων ενώ τα παλιά χρήζουν συντήρησης, ανακαίνισης και ενημέρωσης, και πάλι θα παρατηρήσουμε ενίσχυση της παραμέτρου των «όπλων».
Ωστόσο, η μακροοικονομική αντίληψη της αριστεράς παρουσιάζει ένα θεμελιώδες πρόβλημα το οποίο δημιουργεί μια σειρά άλλα. Οι αριστερές παρατάξεις επιμένουν στην ύπαρξη μιας πίτας που πρέπει να μοιραστεί δικαίως σε όλα τα μέλη της κοινωνίας: δεν συλλαμβάνουν την έννοια της μεγέθυνσης της πίτας· και το ότι η πίτα μπορεί να μεγαλώσει με πολλούς τρόπους ανάμεσα στους οποίους μερικοί δεν είναι καν ορθολογικοί. Η αύξηση του «βούτυρου» υπό τη μεταφορική έννοια δεν επιτυγχάνεται απαραιτήτως με πιο εντατική κτηνοτροφία.
Συμφωνούμε όλοι, το ελληνικό κράτος είναι γεμάτο από μικρούς λευκούς ελέφαντες τους οποίους ταΐζουμε — και, οι οποίοι, ως ελέφαντες, καταβροχθίζουν τον περίδρομο: μια σειρά υπηρεσίες, άτομα, έργα εν προόδω, έργα σε κατάρρευση που δεν τελειώνουν ποτέ και που δεν εξυπηρετούν κανέναν
Πράγματι, οι κρατικοί προϋπολογισμοί δεν επαρκούν για να γίνουν όλα όσα πρέπει να γίνουν· κι αν κάτι διαχωρίζει με σαφήνεια τις ιδεολογικές και κομματικές παρατάξεις είναι αυτή η μακροοικονομική αντίληψη, η διαφορετική όψη που έχει το ιδανικό γράφημα «Όπλα-Βούτυρο» για τους μεν και τους δε. Δεν έχω αντίρρηση ως προς την προτεραιότητα που πρέπει να δίνουμε στα βασικά αγαθά· έχω αντίρρηση ως προς τον ορισμό των έργων βιτρίνας, καθώς και ως προς τη νομιμοποίηση της πολιτικής των τοπικών εξυπηρετήσεων: ο αμερικανικός όρος pork-barrel politics μας ταιριάζει απολύτως· δαπανάται δημόσιο χρήμα σε δήθεν εξωραϊσμούς, σε «γέφυρες προς το πουθενά» και σε εκδουλεύσεις σε εργολάβους — ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Επειδή η pork-barrel είναι συνήθως λαϊκιστική, η αριστερά δεν διαμαρτύρεται όσο διαμαρτύρεται για τα έργα που θεωρεί φαραωνικά. Εν πάση περιπτώσει, παρά τις συστηματικές και ανεξέλεγκτες σπατάλες, ξανά και ξανά, στο διηνεκές, συμφωνούμε λίγο πολύ όλοι ότι οι δημόσιες δαπάνες πρέπει να περιοριστούν και να εξορθολογιστούν έτσι ώστε να περισσέψουν κεφάλαια για την εκπαίδευση, για την υγεία, για το περιβάλλον, για την κινητοποίηση της οικονομίας. Δεν συμφωνούμε όλοι στο πού γίνονται οι σπατάλες, στο ποια πράγματα είναι άχρηστα — à propos, μιας και κάνω λόγο για «όπλα», η κατάσταση του στρατού, η αργόσυρτη και οκνηρή στρατιωτική θητεία, μου φαίνεται ένα από τα άχρηστα. Αλλά συμφωνούμε όλοι, το ελληνικό κράτος είναι γεμάτο από μικρούς λευκούς ελέφαντες τους οποίους ταΐζουμε — και, οι οποίοι, ως ελέφαντες, καταβροχθίζουν τον περίδρομο: μια σειρά υπηρεσίες, άτομα, έργα εν προόδω, έργα σε κατάρρευση που δεν τελειώνουν ποτέ και που δεν εξυπηρετούν κανέναν. Προστίθενται τα λεγόμενα boondoggles: ολυμπιακά ακίνητα, αναπλάσεις χώρων που ήδη λειτουργούν ικανοποιητικά και που, αν το καλοσκεφτούμε, δεν χρειάζονται παρέμβαση, συν μεγάλα έργα που προχωρούν με ρυθμό χελώνας και που δεν θα αποσβεστούν ποτέ· συν μικρά έργα ξεπερασμένης αισθητικής (Ας μου πει κάποιος τι μας προσφέρουν τα σιντριβάνια, ιδιαίτερα όταν παραμένουν κλειστά.)
Εξυπακούεται ότι η Ελλάδα δεν είναι η μοναδική χώρα όπου γίνονται σπατάλες σε «έργα βιτρίνας» κι όπου υπάρχει η δεξιά-αριστερή διελκυστίνδα ως προς τις μακροοικονομικές προτεραιότητες. Απλώς, εμείς, εδώ, δεν έχουμε οικονομικά περιθώρια: η έλλειψη ψωμιού καθιστά σκανδαλώδες το παντεσπάνι. Γι’ αυτό, πρέπει να βρούμε το μέτρο το οποίο έχουμε την τάση να χάνουμε: πριν από είκοσι χρόνια, η αριστερά χαρακτήριζε «έργο βιτρίνας» τον διεθνή αερολιμένα «Ελευθέριος Βενιζέλος»· δεν καταλάβαινε ότι το Ελληνικό ήταν ανεπαρκές και επιζήμιο για την εθνική οικονομία. Επίσης, οι οικολόγοι εναντιώνονταν στη δημιουργία του μετρό — μάλιστα, ακόμα και σήμερα, υπάρχουν ομάδες, εξτρεμιστικές αν με ρωτάτε, που θεωρούν περιττά τέτοιου είδους δημόσια έργα. Ποια είναι άραγε τα ωφέλιμα; Σύμφωνα με την αναχρονιστική αντίληψη της πίτας, ωφέλιμα είναι τα κοινωνικά επιδόματα και τα συσσίτια: άλλωστε, αυτή την αντίληψη εφαρμόσαμε κατά τη διάρκεια των μνημονίων ενώ θα ήταν αποτελεσματικότερη μια πολιτική που να θυμίζει ελαφρώς το New Deal. Too late, η ευκαιρία χάθηκε.
Από μια σοβαρή κυβέρνηση θα περιμέναμε τώρα αναπτυξιακά έργα: για παράδειγμα, μια σύγχρονη σιδηροδρομική γραμμή —μία: ασφαλής και γρήγορη— αλλά ίσως όχι υποθαλάσσιες σήραγγες· τουλάχιστον όχι ακόμα. Κι όπως είχα γράψει παλιότερα αναφορικά με το δίκτυο των λεωφορείων στην Αθήνα, της τηλεματικής προηγείται η λειτουργία σύγχρονων λεωφορείων. Elementary, dear Watson. Αν και δεν υποτιμώ την αξία των οραμάτων και των συμβολισμών, αυτό που χρειαζόμαστε είναι πρακτικές λύσεις σε καθημερινά προβλήματα· όχι πεζογέφυρες του Σαντιάγο Καλατράβα, όχι φρουρού.
11°
