Η πολιτική ως διασκέδαση

Η προεκλογική εκστρατεία για τις εκλογές της 21ης Μαΐου δεν φαίνεται να συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον. Αντίθετα μεγάλο μέρος του τηλεοπτικού κοινού παρακολουθεί παθιασμένα κάποια σειρά ή ντοκιμαντέρ με πολιτικό περιεχόμενο στις διαθέσιμες πλατφόρμες (πιο πρόσφατο το The diplomat στο Netflix). Η επαφή με την πολιτική περνάει όλο και λιγότερο μέσα από τους καθαρά ενημερωτικούς δρόμους, όπως παλιότερα. Γνωρίζουμε εδώ και καιρό ότι οι πηγές πολιτικού ενδιαφέροντος σε τηλεοπτικό επίπεδο είναι πολλαπλές (talk shows, πολιτική μυθοπλασία, σάτιρα, ελαφρές ειδήσεις, docudrama, sitcoms, ψυχαγωγικά γεγονότα, reality tv, lifestyle εκπομπές). Μάλιστα αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, σε αυτό που θα ονομάζαμε κουλτούρα Netflix, η παραγωγή τηλεοπτικής μυθοπλασίας.

Η επιστημονική συζήτηση για το τι προκαλεί αυτή η εξέλιξη δεν καταλήγει σε ένα συμπέρασμα, αλλά φαίνεται να εγκαταλείπεται η διαπίστωση ότι μέσα από την ψυχαγωγική μετεξέλιξη της πολιτικής, οι πολίτες απλά να διασκεδάζουν με αυτή και να μην κατανοούν την ουσία της πολιτικής. Δεν υπάρχει μόνο η πολύ αισιόδοξη άποψη ότι αυτό που αποκαλείται πολιτικο-διασκέδαση (politicotainment) φέρνει στους θεατές βιωματικές γνώσεις και εικόνες που αλλιώς θα τους ήταν αδιάφορες, ακατανόητες ή ξένες. Υπάρχει και μια πιο συστηματική προσπάθεια να μελετηθεί η πολιτικο-διασκέδαση στα μέσα ως πεδίο που αντικατοπτρίζει στάσεις της ευρύτερης πολιτικής κουλτούρας, που επηρεάζει δυνητικά αυτές τις αντιλήψεις και τελικά προσφέρει έναν τρόπο επεξεργασίας πολιτικών και κοινωνικών εντάσεων.

Ταινίες και τηλεοπτικές σειρές όπως Mr. Smith Goes to Washington, Dave, Primary Colors, The West Wing, Wag the Dog, All the President's Men και Yes, (Prime) Minister έχουν μελετηθεί ως σημαντικές μυθοπλαστικές περιπτώσεις που γεννούν στο κοινό τους περιγραφικές δυνατότητες γύρω από την πολιτική, προβληματισμό για πολιτικά διλήμματα, ηθικές ή ιδεολογικές κρίσεις, προβολές του επιθυμητού. Άλλωστε μετά την περίπτωση Ζελένσκι, που έγινε μυθοπλαστικός πρόεδρος σε τηλεοπτική κωμωδία και μετά ηγέτης της Ουκρανίας αλλά και σημείο αναφοράς παγκοσμίως στον πόλεμο με τη Ρωσία, θα πρέπει να σκεφτούμε όλες τις διαστάσεις και τα ενδεχόμενα της πολιτικο-διασκέδασης.

Ενδιαφέρον έχει να δει κανείς τις βασικές θεματικές που χρησιμοποιούνται στην πολιτική μυθοπλασία. Το πρώτο είδος αφήγησης είναι η «αναζήτηση» στην οποία ένας έντιμος πολιτικός επιδιώκει τα πολιτικά του ιδεώδη ενάντια σε πολλές αντιξοότητες, όπου προτάσσεται η εξατομικευμένη προσέγγιση (αρχέτυπο το Mr. Smith Goes to Washington του Κάπρα). Η αναζήτηση συχνά συνδυάζεται με ένα άλλο είδος αφήγησης, τη συνωμοσία. Εδώ σκοτεινά και ιδιοτελή άτομα ή ομάδες ματαιώνουν δημοκρατικές διαδικασίες και προοπτικές. Η περίπτωση Άντεργουντ στο House of Cards αποτέλεσε τον ιδεότυπο αυτής της αφηγηματικής στρατηγικής. Ενώ οι αφηγήσεις αναζήτησης και συνωμοσίας περιλαμβάνουν καλούς και κακούς πρωταγωνιστές, ένα άλλο αφηγηματικό μοτίβο περιγράφει κυρίως συλλογικές διεργασίες συχνά πέρα από τον έλεγχο του ατόμου. Εδώ έχουμε να κάνουμε με την αφηγηματική επιλογή της «πολιτικής μηχανικής» η οποία απεικονίζεται με μια σκοτεινή ή φωτεινή μορφή. Στην πρώτη περίπτωση λειτουργίες του συστήματος και της γραφειοκρατίας ματαιώνουν τα ιδανικά μεμονωμένων πολιτικών (π.χ. Spin City). Στην αισιόδοξη αναπαράσταση της πολιτικής μηχανικής έχουμε να κάνουμε συνήθως με μια ομάδα πολιτικών στις καθημερινές τους αποτυχίες και νίκες με ξεχωριστό εδώ το παράδειγμα της σειράς The West Wing ή πιο πρόσφατα του δανέζικου Borgen.

Στην εποχή Netflix οι σειρές παραγωγής που χαρακτηρίζει ως πολιτικό τηλεοπτικό δράμα φτάνουν περίπου τις 30. Οι πιο δημοφιλείς κινούνται σε μια ανάμειξη της αφηγηματικής επιλογής της συνωμοσίας και της προσωπικής αναζήτησης, με εμβληματική την πρώτη σειρά που έκανε διάσημο το ίδιο το Netflix, το House of Cards αλλά όχι μόνο. Bodyguard, Designated Survivor, Secret City κ.ά. αναπαριστούν πολιτικούς πρωταγωνιστές μπλεγμένους στα σύνθετα πλοκάμια εθνικών ή διεθνών κυκλωμάτων εξουσίας, που ένα πρόσωπο (όχι αναγκαστικά πολιτικό) καταφέρνει συχνά με μεγάλο κόστος να αντιμετωπίσει.

Στον βασικό κανόνα της προσωποκεντρικής συνωμοσιολογικής αφήγησης γύρω από την πολιτική έρχεται ως σημαντική εξαίρεση η αγγλική παραγωγή του Netflix που αφορά την πολιτική βιογραφία της βασίλισσας Ελισάβετ. Το The Crown και το «υιοθετημένο» από το Netflix Borgen αποτελούν εμβληματικές περιπτώσεις που ακολουθούν την επιλογή της αναπαράστασης της πολιτικής μηχανικής. Περιπτώσεις που, σε αντίθεση με το The West Wing, προτάσσουν όχι τόσο μια «ηρωική» ομάδα στον αγώνα για δημοκρατικό πραγματισμό, όσο τις μεταλλάξεις των πολιτικών πρωταγωνιστών και των πολύ οικείων τους (οικογένεια, φίλοι κ.ά.) στην προσπάθεια πολιτικής επιβίωσης. Η μυθοπλαστική απεικόνιση του πολιτικού παρασκηνίου σε Ευρώπη και Αμερική διαφέρει σημαντικά σε τόνους ιδεαλισμού, αφού οι ευρωπαϊκές παραγωγές ακόμη και του Netflix, χωρίς να είναι ακυρωτικές ως προς την πολιτική μηχανική που περιγράφουν, τονίζουν περισσότερο την αλλοίωση των ιδανικών των πολιτικών πρωταγωνιστών παρά την ικανότητά τους να ανταπεξέλθουν αλώβητοι του σύνθετου πολιτικού παιχνιδιού.

Στην Ελλάδα είναι εντυπωσιακό ότι ακόμη και σήμερα που συμβαίνουν σοβαρές ανακατατάξεις στην εγχώρια τηλεοπτική μυθοπλασία, το τηλεοπτικό πολιτικό δράμα απουσιάζει σχεδόν εντελώς. Είναι κάτι σαν απαγορευμένη συνταγή να προτάξει κανείς πολιτικό πρόσωπο σε ρόλο πρωταγωνιστή. Ίσως γιατί η φθορά και η καχυποψία απέναντι στους πολιτικούς να είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι στο εξωτερικό και η μυθοπλαστική τους μετάπλαση να αποτελεί βέβαιη αποτυχία. Ίσως γιατί το ψυχαγωγικό μέρος της ελληνικής τηλεόρασης έχει πρωτοστατήσει στη συλλήβδην καταδίκη της πολιτικής μέσα από την τηλεοπτική σάτιρα. Ίσως γιατί απλά κανείς ακόμη δεν το έχει επιχειρήσει, διστάζοντας μπροστά στις αντιδράσεις του υπερπολιτικοποιημένου ακροατηρίου. Πάντως το γεγονός και μόνο ότι το 2023 θα παρακολουθήσουμε άλλη μια «σούπα» στο debate των πολιτικών αρχηγών δείχνει ότι η άρνηση ή άγνοια των κανόνων δραματοποίησης της πολιτικής μάς κάνει πολιτικά φτωχότερους.