Το «καλάθι του νοικοκυριού» εμπεδώνει την πεποίθηση ότι οι τιμές εξαρτώνται από κυβερνητικές παρεμβάσεις – προφανώς όχι μόνο όταν μειώνονται, αλλά και όταν αυξάνονται! – ενώ αυτό δεν ισχύει
Αντίθετα με τις υπουργικές εξαγγελίες, στον νόμο (4986/2022) που θεσμοθέτησε το καλάθι αναφέρεται ότι «ο κατάλογος των προϊόντων που συμμετέχουν στο “καλάθι του νοικοκυριού” και οι τιμές τους διαμορφώνονται ελεύθερα από τις επιχειρήσεις».
Η κυβέρνηση, επειδή δεν μπορεί να επανιδρύσει την αγορανομία και να επαναφέρει τις διοικητικά καθοριζόμενες τιμές των αγαθών, όπως ίσως θα ήθελε*, κάνει ό,τι μπορεί για να πείσει ότι ελέγχει την κατάσταση. Κι έτσι, με πρωτοβουλίες όπως το «καλάθι του νοικοκυριού», για άλλη μία φορά εμπεδώνεται στον κόσμο η λανθασμένη πεποίθηση ότι με κυβερνητική παρέμβαση μπορούν να ελεγχθούν οι τιμές.
Στις αρχικές του τοποθετήσεις για το περίφημο καλάθι, ο Υπουργός Ανάπτυξης είχε αναφέρει ότι «ως βάση για την διαμόρφωση των τιμών λαμβάνονται οι τιμές της 5ης Οκτωβρίου, ημέρας κατά την οποία είχαμε ως Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων τη συνάντησή μας με τους εκπροσώπους του λιανεμπορίου και των σουπερμάρκετ. Άρα, δεν μπορεί να αυξήσει κάποιος τις τιμές των προϊόντων τώρα για να διαμορφώσει το "καλάθι”. Θα ισχύει η τιμή εκείνης της ημέρας».
Αντίθετα με τις υπουργικές εξαγγελίες όμως, στον νόμο (4986/2022) που θεσμοθέτησε το καλάθι αναφέρεται ότι «ο κατάλογος των προϊόντων που συμμετέχουν στο “καλάθι του νοικοκυριού” και οι τιμές τους διαμορφώνονται ελεύθερα από τις επιχειρήσεις». Επίσης ορίζεται απλώς ότι οι τιμές πρέπει να είναι “προσιτές”, «ιδίως συγκριτικά με τα υπόλοιπα προϊόντα της ίδιας κατηγορίας». Δεν διευκρινίζεται τι σημαίνει “προσιτή τιμή”.
Επίσης δεν απαγορεύεται τα προϊόντα να είναι ιδιωτικής ετικέτας. Ολόκληρο το καλάθι θα μπορούσε να αποτελείται από τέτοια, εφόσον διατίθενται και το επιλέξει η επιχείρηση.
Προβλέπεται πρόστιμο €5.000 για κάθε μέρα καθυστέρησης αποστολής του καταλόγου. Μπορεί να ακούγεται μικρό, αλλά αν ένα σουπερμάρκετ αποφασίσει να μην συμμορφωθεί, μέχρι τη λήξη ισχύος της διάταξης θα κληθεί να πληρώσει διοικητικό πρόστιμο κοντά στο 1% του ετήσιου κύκλου εργασιών του, αν αυτός ήταν κατά την προηγούμενη χρήση ίσος με το κατώτατο όριο των €90 εκατ. που προβλέπεται στον νόμο για να είναι υποχρεωτική η συμμετοχή στο μέτρο.
Δεν είναι λίγο. Τα περιθώρια καθαρού κέρδους διεθνώς στην αγορά αυτή είναι πολύ χαμηλά (1%-3%). Επίσης, το 60% των επιχειρήσεων που συμμετείχαν σε σχετική διεθνή έρευνα αναμένουν χειροτέρευση της αγοράς φέτος έναντι του 2021, λόγω του πληθωρισμού, της μείωσης των διαθέσιμων εισοδημάτων, της μεγαλύτερης ενημέρωσης των καταναλωτών, του ανταγωνισμού από νέους τρόπους διάθεσης των προϊόντων, κ.α. (“State of Grocery Europe 2022”, McKinsey 3/2022).
Η Επιτροπή Ανταγωνισμού εξέδωσε γνωμοδότηση στην οποία αναδεικνύονται μία σειρά από προβλήματα που μπορεί να δημιουργήσει το καλάθι στη λειτουργία της αγοράς, όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι τα σουπερμάρκετ μπορούν να το χρησιμοποιήσουν ως μέσο πίεσης προς τους παραγωγούς για να επιτύχουν χαμηλότερες τιμές προμήθειας, βλάπτοντας όμως έτσι ίσως ακόμα και τη βιωσιμότητα κάποιων επιχειρήσεων. Οι μεγάλοι διεθνείς προμηθευτές μπορούν πιο εύκολα να μειώσουν τις τιμές για το περιορισμένο διάστημα της μίας εβδομάδας για μία αλυσίδα σουπερμάρκετ, ενώ οι μικρότεροι παραγωγοί θα πιεστούν πολύ.
Η Επιτροπή επισημαίνει επίσης τον κίνδυνο να αυξηθούν δυσανάλογα οι τιμές σε προϊόντα των κατηγοριών του καλαθιού, που όμως δεν εντάσσονται σε αυτό, βλάπτοντας έτσι τόσο τις παραγωγούς βιομηχανίες όσο και τους καταναλωτές που θα τα επιλέξουν. Ζητά επίσης να μπορούν να συμμετέχουν στην πρωτοβουλία εταιρείες που δεν διαθέτουν το σύνολο των κατηγοριών του καλαθιού, όπως κρεοπωλεία, ιχθυοπωλεία, κ.α., ώστε να ενισχυθεί ο ανταγωνισμός, ιδιαίτερα σε μικρές αγορές όπου δεν δραστηριοποιούνται μεγάλοι παίκτες.
Κι ακόμα, θεωρεί ότι το καλάθι μπορεί να οδηγήσει σε «πρακτικές αυτοπροτίμησης», δηλαδή να ενταχθούν σε αυτό προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας. Γιατί αυτό είναι πρόβλημα, και μάλιστα ανταγωνισμού, δεν το αναφέρει η Επιτροπή. Τα προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας κατέχουν ποσοστό 34,7% κατά μέσο όρο στην Ευρώπη, και φτάνουν το 49,5% στο Ηνωμένο Βασίλειο και το 30,5% στη Γερμανία, χώρες με αρκετά υψηλότερα εισοδήματα από τα δικά μας (McKinsey 2022, για το 2020). Το γεγονός ότι συζητούνται αρνητικά με αφορμή το καλάθι δεν βοηθάει στην ανάπτυξη υγειούς καταναλωτικής συνείδησης.
Το “καλάθι” είναι μία πολύ καλή επικοινωνιακή πρωτοβουλία του Υπουργού προσωπικά και της κυβέρνησης. Ταυτόχρονα εμπεδώνει την πεποίθηση ότι οι τιμές εξαρτώνται από κυβερνητικές παρεμβάσεις – προφανώς όχι μόνο όταν μειώνονται, αλλά και όταν αυξάνονται! – διαιωνίζει την άγνοια για το πώς λειτουργεί πραγματικά η αγορά σε συνθήκες ανταγωνισμού, και εδραιώνει την αντίληψη ότι οι επιχειρήσεις είναι «κακές» και οι «μεσάζοντες της αγοράς» άχρηστοι κηφήνες που εκμεταλλεύονται τους καταναλωτές σε συμπαιγνία με τους κακούς επιχειρηματίες. Ο καπιταλισμός φταίει, πάλι.
Στην πραγματικότητα όμως, για να πέσουν οι τιμές δεν χρειάζονται διοικητικές παρεμβάσεις, αλλά δουλειά σε βάθος για την εξάλειψη μακροχρόνιων προβλημάτων που εξακολουθούν να ταλαιπωρούν την αγορά: ζητήματα όπως το μη μισθολογικό κόστος εργασίας, η χωροθέτηση και η ταχεία αδειοδότηση των κέντρων logistics, οι συνδυασμένες μεταφορές, μικρά κέντρα logistics αγροτικών προϊόντων κοντά στις περιοχές παραγωγής, κ.α. Μερικά από αυτά τώρα αντιμετωπίζονται - και γι αυτό αξίζει συγχαρητήρια η κυβέρνηση. Αυτά θα βελτιώσουν συνολικά την λειτουργία της αγοράς.
Και βεβαίως, χρειάζονται συστηματικοί και ταχείς έλεγχοι για την διασφάλιση του ανταγωνισμού – και στα σουπερμάρκετ. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Ανταγωνισμού έχει δηλώσει ότι «θα μπορούσαν να υπάρξουν και περισσότεροι έλεγχοι αν υπήρχε περισσότερο προσωπικό» (12/10/2022). Αλλά δεν διατίθενται υπάλληλοι γι αυτό, διατίθενται για να συλλέγουν κοστολογικά στοιχεία και να εκδίδουν Υπουργικές Αποφάσεις για το μέγεθος που πρέπει να έχει η ταμπέλα που θα σηματοδοτεί το καλάθι.
Όμως, ένα σημαντικό πρόβλημα αυτών των διαρθρωτικών αλλαγών είναι ότι δεν πουλάνε επικοινωνιακά όσο η εικόνα του Υπουργού με την εξάδα με τα «αβγά κλωβοστοιχίας» στο χέρι.
*Οι τιμές δεκάδων προϊόντων ελέγχονται ως προς τα περιθώρια μεικτού κέρδους με βάση τον νόμο 4818/2021, αρ. 58 «για την περιστολή της αθέμιτης κερδοφορίας λόγω της πανδημίας». Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη στην οποία ισχύει τέτοιο μέτρο. Η αρχική ισχύς του νόμου ήταν μέχρι 31/12/2021, αλλά παρατείνεται συνέχεια από την κυβέρνηση, ενώ έχουν ενταχθεί και πολλά προϊόντα επιπλέον των αρχικών.
Δεν υπάρχει χειρότερη κατάντια από την ανοικτή «διαπαιδαγώγηση» της κοινωνίας στην παρανομία και στον χρηματισμό. Η κυβέρνηση έχει ευθύνη και πρέπει να την αναλάβει
