Αν ο 20ός αιώνας ήταν η ιστορία μιας αργής, ασύμμετρης προόδου προς τη νίκη της φιλελεύθερης δημοκρατίας έναντι άλλων ιδεολογιών –του κομμουνισμού, του φασισμού, του επιθετικού εθνικισμού– ο 21ος αιώνας είναι, μέχρι στιγμής, η ιστορία μιας αντιστροφής
Οι κακοί ηγέτες και η πολιτική που εφαρμόζουν στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική: Από τις έγχρωμες επαναστάσεις στο καθεστώς Λουκασένκο.
Οι έγχρωμες επαναστάσεις, όπως τις ονόμασαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να περιγράψουν κινήματα που αναπτύχθηκαν σε αρκετές χώρες από την πρώην Σοβιετική Ένωση μέχρι τα Βαλκάνια στις αρχές της δεκαετίας του 2000, δεν προχώρησαν όπως ελπίζαμε. Μερικές πήραν πολύ δυσάρεστη τροπή: τη λεγόμενη Επανάσταση της Μπουλντόζας στηΓιουγκοσλαβία (2000), την Επανάσταση των Ρόδωνστη Γεωργία (2003) και την Πορτοκαλί Εξέγερση στην Ουκρανία (2004) ακολούθησαν αμφισβητούμενες εκλογές, αυταρχικά καθεστώτα ή παρατεταμένη κυβερνητική αστάθεια. Ο πρόεδροςΠούτινδήλωνε σχετικά: «Βλέπουμε σε ποιες τραγικές συνέπειες οδήγησε το κύμα των λεγόμενων έγχρωμων επαναστάσεων. Για εμάς είναι ένα μάθημα και μια προειδοποίηση. Πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι απαραίτητο για να μην συμβεί κάτι παρόμοιο στη Ρωσία». Γενικότερα, στις χώρες του πρώην σοσιαλιστικού συνασπισμού, η αποκατάσταση της δημοκρατίας παρουσίασε πολλές παραλλαγές με αποτέλεσμα πολύ συντηρητικές κυβερνήσεις στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και στη Λευκορωσία.
Η Λευκορωσία ίσως είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα κακής ηγεσίας: ο Αλεξάντερ Λουκασένκο κυβερνά από το 1994· είναι ο μακροβιότερος εν ενεργεία αρχηγός κράτους στην Ευρώπη. Το 1994 συγκέντρωσε το 45% των ψήφων στον πρώτο γύρο και το 80% στον δεύτερο γύρο, ενώ επανεξελέγη το 2001, το 2006, το 2010, το 2015 και πάλι το 2020 παρά τις επικρίσεις των δυτικών κυβερνήσεων και της Διεθνούς Αμνηστίας. Από το 2014, η ρωσική επιρροή εντάθηκε στη χώρα –η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία και παρενέβη στρατιωτικά στην ανατολική Ουκρανία– μεαποτέλεσμα ένταση του λευκορωσικού εθνικισμού: όπως όλες οι πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, η Λευκορωσία δεν θέλει να ακούει για τους Ρώσους. Αλλά η μορφή του λευκορωσικού καθεστώτος μοιάζει πολύ με το καθεστώς του Πούτιν.
Ο Λουκασένκο ίσως προχωρεί ακόμα μακρύτερα στον αυταρχισμό: νοθεία στις εκλογές, διώξεις αντιφρονούντων, λογοκρισία στο διαδίκτυο. Όλα τούτα εν μέσω εκτεταμένων διαμαρτυριών οι οποίες κατεστάλησαν με τεχνικές που είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν στη Ρωσία: φαίνεται πως ο εθνικιστικός αντι-ρωσισμός του Λουκασένκο δεν εμπόδισε τη συνεργασία του καθεστώτος του με τη ρωσική αστυνομία η οποία πρότεινε αντί για μαζικές συλλήψεις, «επιλεκτικές» συλλήψεις. Σύμφωνα με την άποψη του Βλαντιμίρ Πούτιν, οι μαζικές συλλήψεις δεν είναι απαραίτητες αν μπορείς να φυλακίσεις, να βασανίσεις ή ενδεχομένως να δολοφονήσεις μερικούς εμβληματικούς ανθρώπους προκειμένου να τρομάξεις τους υπολοίπους και να τους κάνεις απαθείς.
Ο Λουκασένκο πρότεινε επίσης ένα πακέτο διάσωσης για τη Λευκορωσία, που θυμίζει εκείνο που είχε σχεδιάσει ο Πούτιν για τον Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία έξι χρόνια νωρίτερα. Ρωσικές εταιρείες προσφέρθηκαν να αγοράσουν λευκορωσικά προϊόντα και παρότι ο Λουκασένκο και ο Πούτιν αντιπαθούν ο ένας τον άλλον, φάνηκαν να ενώνονται εναντίον της δυτικής Ευρώπης. Και να προσπαθούν να αποφύγουν εξεγέρσεις σαν εκείνες του 2014 στην Ουκρανία: υπενθυμίζεται ότι τότε ανετράπη ο Βίκτορ Γιανουκόβιτς και δημιουργήθηκαν φόβοι ότι θα επακολουθούσαν παρόμοιες εξεγέρσεις σε όλες τις γειτονικές χώρες.
Ο Λουκασένκο κέρδισε τη στήριξη του Πούτινο οποίος συγκροτεί ένα μέτωπο κακών ηγεσιών με περιφρόνηση στο κράτος δικαίου και θεαματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: τον Μάιο του 2021, η υπηρεσία ελέγχου της εναέριας κυκλοφορίας της Λευκορωσίας ανάγκασε ένα επιβατικό αεροπλάνο της Ryanair να προσγειωθεί στο Μινσκ, έτσι ώστε να συλληφθεί ένας από τους επιβάτες, ο αντιφρονών Ρόμαν Προτάσεβιτς. Τον Αύγουστο, ένας άλλος νεαρός αντιφρονών που ζει στην εξορία, ο Βιτάλι Σισόφ, βρέθηκε απαγχονισμένος σε πάρκο του Κιέβου. Την ίδια εποχή ο Λουκασένκο έβαλε στόχο να αποσταθεροποιήσει τους γείτονές του στην ΕΕ εξαναγκάζοντας ρεύματα προσφύγων να περάσουν τα σύνορά τους: η Λευκορωσία παρέσυρε Αφγανούς και Ιρακινούς πρόσφυγες στο Μινσκ με προσφορά τουριστικής βίζας και τους συνόδευσε στα σύνορα της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Πολωνίας όπου τους ανάγκασε να διασχίσουν παράνομα τα σύνορα.
Σύμφωνα με δημοσίευμα του αμερικανικού περιοδικού Atlantic, οι σημερινές απολυταρχίες δεν διοικούνται από έναν «κακό τύπο», αλλά από εξελιγμένα δίκτυα κλεπτοκρατίας, από υπηρεσίες ασφαλείας (στρατός, αστυνομία, παραστρατιωτικές ομάδες, επιτήρηση) και από ένα πλήθος επαγγελματιών προπαγανδιστών. Τα μέλη αυτών των δικτύων συνδέονται όχι μόνο εντός μιας δεδομένης χώρας, αλλά μεταξύ πολλών χωρών. Οι διεφθαρμένες επιχειρήσεις, οι ελεγχόμενες από τα rogue states, συναλλάσσονται με διεφθαρμένες επιχειρήσεις, ελεγχόμενες από άλλα rogue states. Η αστυνομία σε μια χώρα μπορεί να εξοπλίζει και να εκπαιδεύσει την αστυνομία σε μια άλλη, ενώ οι προπαγανδιστές μοιράζονται πόρους και τρολ που προωθούν δικτάτορες. Η Ουάσιγκτον κάνει λόγο για κινεζική επιρροή, αλλά αυτό που πραγματικά δεσμεύει της λέσχης των «κακών» είναι η κοινή επιθυμία να διατηρήσουν και να ενισχύσουν την προσωπική τους δύναμη και τον πλούτο. Σε αντίθεση με τις στρατιωτικές ή πολιτικές συμμαχίες από άλλους χρόνους και τόπους, τα μέλη αυτής της ομάδας δεν λειτουργούν σαν ένα μπλοκ, αλλά μάλλον σαν ένα συγκρότημα εταιρειών, κάτι σαν «Autocracy Inc.» Οι δεσμοί τους δεν εδραιώνονται σε ιδανικά αλλά σε συμφωνίες που έχουν σχεδιαστεί για να αποτρέψουν τα δυτικά οικονομικά μποϊκοτάζ ή για να κάνουν πλούσιους τους ηγέτες.
Θεωρητικά, η Λευκορωσία είναι σήμερα ένας διεθνής παρίας –τα λευκορωσικά αεροπλάνα δεν μπορούν να προσγειωθούν στην Ευρώπη, πολλά λευκορωσικά προϊόντα δεν μπορούν να πωληθούν στις ΗΠΑ– αλλά στην πράξη, η χώρα παραμένει σεβαστό μέλος της Autocracy Inc. στο οποίο η Κίνα ετοιμάζει το μεγαλύτερο αναπτυξιακό της έργο στο εξωτερικό. Το Ιράνέχει επίσης επεκτείνει τις σχέσεις του με τη Λευκορωσία τον περασμένο χρόνο, ενώ Κουβανοί αξιωματούχοι εξέφρασαν την αλληλεγγύη τους στον Λουκασένκο στον ΟΗΕ, ζητώντας να τερματιστεί η «ξένη παρέμβαση» στη χώρα. Ομοίως, η Βενεζουέλα είναι μεν διεθνής παρίας, αλλά το καθεστώς του Μαδούρολαμβάνει δάνεια και επενδύσεις πετρελαίου από τη Ρωσία και την Κίνα. Η Τουρκίαδιευκολύνει το παράνομο εμπόριο χρυσού στη Βενεζουέλα και η Κούβα τής παρέχει συμβούλους ασφαλείας και τεχνογνωσία. Όπως η αντιπολίτευση της Λευκορωσίας, η αντιπολίτευση της Βενεζουέλας έχει χαρισματικούς ηγέτες και αφοσιωμένους ακτιβιστές αλλά το πρόβλημα είναι ότι οι αντιφρονούντες πολεμούν στην πραγματικότητα πολλές αυταρχικές ηγεσίες σε πολλές χώρες.
Μια ακόμη διαφορά των σημερινών κακών ηγεσιών από εκείνες του 20ού αιώνα είναι ότι δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τη δημόσια εικόνα τους. Οι ηγέτες του Ιράν απορρίπτουν με αυτοπεποίθηση τις απόψεις των δυτικών απίστων. Οι ηγέτες της Κούβας και της Βενεζουέλας απορρίπτουν τις δηλώσεις ξένων με το σκεπτικό ότι είναι ιμπεριαλιστές. Οι ηγέτες της Κίνας πέρασαν μια δεκαετία αμφισβητώντας τη γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που χρησιμοποιούνταν εδώ και καιρό από τους διεθνείς θεσμούς, πείθοντας με επιτυχία πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο ότι οι «δυτικές» έννοιες δεν ισχύουν στην Κίνα. Η Ρωσία έχει προχωρήσει πέρα από την απλή αγνόηση της ξένης κριτικής και την κοροϊδεύει. Μετά τη σύλληψη του Ρώσου αντιφρονούντος Αλεξέι Ναβάλνι φέτος, τα ρωσικά τρολ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ξεκίνησαν εκστρατεία αμαύρωσης του Ναβάλνι και της διεθνούς Αμνηστίας.
Από το ΚΚ της Κίνας μέχρι τους Ταλιμπάν υπάρχει βεβαίως πολύ μεγάλη απόσταση. Αλλά υπάρχουν κάποιες κοινές γραμμές: το μίσος για τις δυτικές δημοκρατίες, τα μοντέλα ελέγχου και ατυνόμευσης, ο χλευασμός της ευρω-αμερικανικής κριτικής. Οι σύγχρονοι αυταρχικοί έχουν επιτύχει ατιμωρησία στηριζόμενοι ο ένας στον άλλον παρά τις μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ο Ερντογάν που έχει γίνει ανοιχτά εχθρικός προς τους πρώην συμμάχους του στην Ευρώπη και στο ΝΑΤΟ, έχει πλησιάσει την Κίνα και απηχεί πρόθυμα την κινεζική προπαγάνδα. Στην 100ή επέτειο του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος, το κόμμα του δημοσίευσε ένα μακροσκελές, επίσημο άρθρο —το οποίο στην πραγματικότητα ήταν αποτέλεσμα χορηγίας— με τίτλο «Το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα: 100 χρόνια ένδοξης ιστορίας και τα μυστικά της επιτυχίας της». Η Τουρκία, όπως οι περισσότερες μουσουλμανικές χώρες, στηρίζουν την Κίνα στις διενέξεις της με το Χονγκ Κονγκ, το Θιβέτ, τους Ουιγούρους αυτονομιστές και σε όλες τις υποθέσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – φαινομενικά περιέργως, ο Ντόναλντ Τραμπ έμοιαζε να ευθυγραμμίζεται με τέτοιες θέσεις.
Στην πραγματικότητα, ο κατάλογος των μεγάλων αμερικανικών εταιρειών που έχουν παγιδευτεί σε μπλεγμένους ιστούς προσωπικών, οικονομικών και επιχειρηματικών δεσμών με την Κίνα, τη Ρωσία και άλλες απολυταρχίες είναι πολύ μακρύς. Κατά τη διάρκεια των ρωσικών εκλογών τον Σεπτέμβριο του 2021, η Apple και η Google αφαίρεσαν εφαρμογές που είχαν σχεδιαστεί για να βοηθήσουν τους Ρώσους ψηφοφόρους να αποφασίσουν ποιους υποψηφίους της αντιπολίτευσης να επιλέξουν, αφού οι ρωσικές αρχές απείλησαν να αφαιρέσουν από τις εταιρείες τους τοπικούς υπαλλήλους. Με λίγα λόγια δημιουργείται ένα μονοπώλιο στο Διαδίκτυο το οποίο επιταχύνει την οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας. Όσο για τις τακτικές που λειτουργούσαν παλιά, δεν λειτουργούν πλέον: οι κυρώσεις, ειδικά όταν εφαρμόζονται βιαστικά μετά από εκρήξεις οργής, δεν έχουν τον αντίκτυπο που είχαν κάποτε και μερικές φορές φαίνονται σαν μια άσκηση αυτο-ικανοποίησης. Κι αν οι προσωπικές απαγορεύσεις σε διεφθαρμένους Ρώσους αξιωματούχους ίσως καθιστούν αδύνατο για ορισμένους Ρώσους να επισκεφθούν τις βίλες τους στη Ριβιέρα, ή τα παιδιά τους που σπουδάζουν στο London School of Economics, δεν μπορούν να εμποδίσουν τον Πούτιν να παρεμβαίνει σε άλλες χώρες, να αναμιγνύεται στην ευρωπαϊκή και αμερικανική πολιτική ή να δηλητηριάζει τους αντιφρονούντες. Οι δεκαετίες των κυρώσεων των ΗΠΑ δεν άλλαξαν τη συμπεριφορά του ιρανικού καθεστώτος ή του καθεστώτος της Βενεζουέλας, παρά τον αδιαμφισβήτητο οικονομικό αντίκτυπό τους. Πολύ συχνά, οι απολυταρχίες βοηθούν η μία την άλλη στην αντιμετώπιση αυτού του αντίκτυπου.
Ο Πρόεδρος Μπάιντεν συγκάλεσε διαδικτυακή σύνοδο κορυφής στις 9 και 10 Δεκεμβρίου με σκοπό την αντιμετώπιση του αυταρχισμού, την καταπολέμηση της διαφθοράς και την προώθηση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά η καταπολέμηση της διαφθοράς δεν είναι απλώς ζήτημα εξωτερικής πολιτικής. Χρειάζονται τέτοιες αλλαγές στο σύστημα ώστε οι ηγεμόνες της Αγκόλας και της Μιανμάρ να μην μπορούν να κρύβουν χρήματα στο Ντέλαγουερ ή στη Νεβάντα. Πρέπει να καταργηθούν οι φορολογικοί παράδεισοι, να επιβληθούν νόμοι για το ξέπλυμα χρήματος, να σταματήσει η εξαγωγή τεχνολογίας ασφάλειας και επιτήρησης σε απολυταρχίες. Χρειάζεται συντονισμός των δημοκρατικών εθνών και δυναμικές απαντήσεις όταν οι απολυταρχίες διαπράττουν εγκλήματα εκτός των συνόρων τους —είτε το ρωσικό κράτος δολοφονεί ανθρώπους στο Βερολίνο και στο Σόλσμπερι της Αγγλίας• είτε Κινέζοι πράκτορες παρενοχλούν εξόριστους στην Ουάσιγκτον. Προς το παρόν, δεν υπάρχει διεθνής στρατηγική των δημοκρατικών χωρών – η δε προεδρία Τραμπ ήταν μια τετραετής επίδειξη περιφρόνησης όχι μόνο για την αμερικανική πολιτική διαδικασία, αλλά και για τους ιστορικούς δημοκρατικούς συμμάχους των ΗΠΑ. Ο Τραμπ περιφρόνησε τους Βρετανούς, τους Γερμανούς και τους Καναδούς αλλά φαινόταν να «ερωτροτροπεί» με τον Τούρκο πρόεδρο, με τον Ρώσο πρόεδρο, με τη σαουδαραβική βασιλική οικογένεια και τον Βορειοκορεάτη δικτάτορα. Ανάμεσά τους ένιωθε πιο άνετα, και δεν είναι περίεργο: μοιραζόταν το ήθος τους. Όπως είναι γνωστό, το 2008, ο Ρώσος ολιγάρχης Ντμίτρι Ριμπολόβλεφ πλήρωσε στον Τραμπ 95 εκατομμύρια δολάρια –πάνω από τα διπλάσια από αυτά που είχε πληρώσει ο Τραμπ μόλις τέσσερα χρόνια νωρίτερα– για ένα σπίτι στο Παλμ Μπιτς που δεν φαινόταν να θέλει κανένας άλλος. Το 2012, ο Τραμπ έβαλε το όνομά του σε ένα κτίριο στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, που ανήκε σε εταιρεία με προφανείς δεσμούς με το Ιράν: ο πρώην πρόεδρος αισθάνεται τέλεια στο σπίτι του στην Autocracy Inc. Την ίδια στιγμή, ένα μέρος της αμερικανικής αριστεράς έχει εγκαταλείψει την ιδέα ότι η δημοκρατία ανήκει στην καρδιά της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ – όχι από απληστία ή κυνισμό αλλά από απώλεια πίστης στη δημοκρατία στο εσωτερικό. Πεπεισμένη ότι η ιστορία της Αμερικής είναι ιστορία γενοκτονίας, δουλείας και εκμετάλλευσης επικεντρώνεται στα εσωτερικά πικρά προβλήματα: δεν πιστεύει ότι η Αμερική έχει κάτι να προσφέρει στον υπόλοιπο κόσμο. Αλλά, η φύση απεχθάνεται το κενό, όπως το απεχθάνεται και η γεωπολιτική. Αν οι ΗΠΑ πάψουν να ενδιαφέρονται για την τύχη άλλων δημοκρατιών και δημοκρατικών κινημάτων, οι απολυταρχίες θα πάρουν γρήγορα τη θέση τους ως πηγές επιρροής, χρηματοδότησης και ιδεών.
