Εγχειρίδιο αποτυχίας για αρχάριους

Πριν δύο εβδομάδες, ένα πρωί Τετάρτης, ο κοσμήτορας της σχολής μου στο πανεπιστήμιο μου ζήτησε να μιλήσουμε επειγόντως. Το αντικείμενο της συζήτησης το υποψιαζόμουν: η αίτηση προαγωγής μου σε καθηγητή πρώτης βαθμίδας, μετά από μία ιδιαιτέρως επίπονη διαδικασία προετοιμασίας και κατάθεσης της αίτησης στα μέσα Απριλίου (μια διαδικασία που συνήθως απαιτεί μήνες, ολοκληρώθηκε για λόγους ανωτέρας βίας μέσα σε δύο εβδομάδες), συστατικών επιστολών, αξιολόγησης από το πρώτο πάνελ, επιλογής για τη «βραχεία λίστα» των αιτήσεων που θα προχωρούσαν στο στάδιο της συνέντευξης, συνέντευξη με εξαμελή επιτροπή υπό την προεδρία του πρύτανη και αξιολόγηση από εξωτερικό κριτή. Τελικά η έκβαση ήταν θετική, και μετά από 19 χρόνια υπηρεσίας σε 5 διαφορετικές βαθμίδες, το πανεπιστήμιο μου έδωσε την προαγωγή αυτή. 

Αντιπαρέρχομαι το γεγονός ότι τα βρετανικά πανεπιστήμια λειτουργούν ουσιαστικά ως ιδιωτικές επιχειρήσεις, με το κάθε μέλος του προσωπικού να επιβλέπεται στενά από τον/την προϊστάμενό/ή του, με συγκεκριμένους ποσοτικούς, ποιοτικούς και χρηματικούς στόχους (Key Performance Indicators - KPIs), με εξάμηνη αξιολόγηση (appraisal), με καθημερινή εμπειρία εργασίας που προσομοιάζει αυτή κέντρου εξυπηρέτησης πελατών, όπως και το ότι ο τίτλος του καθηγητή φέρει αίγλη καλοπέρασης εντελώς δυσανάλογη των πραγματικών αρμοδιοτήτων και απαιτήσεων του ρόλου. Αντιπαρέρχομαι επίσης το ότι όταν έχεις φτύσει αίμα για κάτι, όταν το έχεις πληρώσει με τη σωματική και ψυχική σου υγεία, όταν το κόστος ευκαιρίας το μετράς σε ώρες χαμένης ξεκούρασης, ζωής ή επαφής με φίλους, και όταν αυτό το κάτι συνεπάγεται ακόμη περισσότερη πίεση, τότε η είδηση της επιτυχίας προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα. 

Τα αντιπαρέρχομαι αυτά γιατί η προαγωγή αυτή είναι όντως τιμητική: μόλις ο έκτος πρωτοβάθμιος καθηγητής στην τριαντακονταετή ιστορία του τμήματος –ενός μεγάλου τμήματος που σήμερα αριθμεί 75 μέλη ΔΕΠ– και ο πρώτος που δεν προέρχεται από τη λεγόμενη Anglosphere (Βρετανία, ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία). Εάν η έννοια της «επιτυχίας» ή της ηθικής ικανοποίησης έχει οποιαδήποτε εφαρμογή στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτή είναι αποκλειστικά και μόνο το ότι κατάφερα να φτάσω στο σημείο αυτό με τον δικό μου τρόπο: με μια ακαδημαϊκή ταυτότητα διεπιστημονική (χωρίς δηλ. να αφιερώσω την καριέρα μου σε ένα μόνο αντικείμενο, σε ένα πολύ στενό επιστημονικό πεδίο, αν και στο κέντρο της διεπιστημονικής αυτής πορείας υπάρχει ένα νήμα, η εμπλοκή του ατόμου με τον κόσμο γύρω του) και με ένα μείγμα ερευνητικών, εκπαιδευτικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων που δεν οδηγούν σε ένα εντελώς ορθόδοξο ακαδημαϊκό βιογραφικό. Αρνήθηκα την εξειδίκευση συνειδητά, γνωρίζοντας ότι αυτό μάλλον θα μου στερήσει την ακαδημαϊκή εξέλιξη ή μια μεταγραφή σε «κορυφαίο» πανεπιστήμιο, γιατί –ευτυχώς– από την αρχή είχα ξεκάθαρη αίσθηση της ταυτότητάς μου, του ποιος είμαι και τι θέλω. 

Παρόλα αυτά, όταν, στο συγχαρητήριο μήνυμά του, ένας φίλος στο Facebook μου έγραψε προχτες ότι πρέπει να γράψω βιβλίο για την προσωπική μου «μέθοδο ευόδωσης στόχων», του απάντησα –και το εννοώ– ότι το μόνο πράγμα για το οποίο θα μπορούσα άνετα να γράψω βιβλίο είναι οι αποτυχίες μου. 

Σε μια εξαιρετική ομιλία στο TEDx με τον τίτλο «Αποτυχίες», ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής παλαιότερα στο Yale και τώρα στην Οξφόρδη, τονίζει ότι οι επιτυχίες προκύπτουν συνήθως μέσα από αποτυχίες. Το 2016 ένας άλλος καθηγητής του Princeton, ο Johannes Haushofer, δημοσίευσε το «βιογραφικό των αποτυχιών» του: μια λίστα με τα πανεπιστήμια που τον απέρριψαν, με τις δουλειές που δεν πήρε, με τα ερευνητικά προγράμματα που δεν κέρδισε. Το μήνυμα αυτό είναι πολύ σημαντικό και πρέπει να περάσει σε όλους, και ειδικά στα νέα παιδιά: μην απογοητεύεστε· μην εγκαταλείπετε τη μάχη· παλέψτε για τα όνειρά σας.

Με αυτό το πνεύμα, λοιπόν, κι εγώ σημειώνω καταρχάς ότι στην Α΄ Λυκείου έμεινα ανεξεταστέος στη Φυσική· στη Β΄ Λυκείου παραλίγο να μείνω και στα Μαθηματικά (ο καθηγητής με πέρασε με τον όρο να μην πάω 1η ή 4η Δέσμη, έναν όρο που τελικά δεν τήρησα, αφού βρήκα ένα καλό φροντιστήριο που με έκανε να αγαπήσω τα μαθηματικά, ή έστω να τα αγαπήσω όσο χρειαζόταν για να δώσω πανελλήνιες και να περάσω σε καλό τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών). 

Σημειώνω επίσης ότι πριν πάρω τη δουλειά ως ωρομίσθιος λέκτορας μαζί με υποτροφία για διδακτορικό στο πανεπιστήμιο του Μπόρνμουθ το 2002, είχα κάνει πάνω από 120 ανεπιτυχείς αιτήσεις και 8 συνεντεύξεις για δουλειά (απο ένα σημείο και μετά για την οποιαδήποτε δουλειά), έχοντας μείνει άνεργος για πολλούς μήνες – μία εμπειρία που είναι σαφώς από τα χειρότερα πράγματα που μπορεί να βιώσει ένας παραγωγικός άνθρωπος. Μόλις πριν πέντε χρόνια, το 2016, μια άλλη αίτηση για προαγωγή σε προηγούμενη βαθμίδα απορρίφθηκε με τρόπο και σκεπτικό προβληματικό, μια τραυματική εμπειρία που με οδήγησε σε ριζική επαναξιολόγηση τόσο του δικού μου τρόπου με τον οποίο κάνω και παρουσιάζω τη δουλειά μου, όσο και της σημασίας της διαδικασίας συνολικά. Από εκείνη τη διαδικασία μεταβολισμού εκείνης της αποτυχίας βγήκε το Essence, ένα ταξίδι όνειρο ζωής στη Λατινική Αμερική, και ένα διετές σπριντ που οδήγησε σε προαγωγή το 2018, με έπαινο απ’ τους ίδιους ανθρώπους οι οποίοι σχεδόν με απαξίωση είχαν απορρίψει την αίτηση το 2016. 

Εκείνη η εμπειρία δεν ήταν μοναδική. Για κάθε δημοσιευμένη μελέτη σε κάποιο καλό διεθνές επιστημονικό περιοδικό υπήρξαν από πίσω αρκετές άλλες που έμειναν ημιτελείς στο συρτάρι ή που απορρίφθηκαν. Για κάθε επιτυχή αίτηση χρημαδότησης ερευνητικού προγράμματος υπήρξε πενταπλάσιος αριθμός αποτυχημένων αιτήσεων. Για κάθε συνεργασία με κάποιο υπουργείο, κορυφαίο διεθνή οργανισμό ή ιδιωτική επιχείρηση, υπήρξαν άπειρες επισκέψεις, παρουσιάσεις, τηλεφωνήματα, γεύματα και συναντήσεις εργασίας που δεν οδήγησαν απολύτως πουθενά. Για κάθε βραβείο υπήρξαν άπειρες αιτήσεις και προσπάθειες που δεν καρποφόρησαν. Για τον δυσκολότερο και σημαντικότερο στόχο όλων –τον ειλικρινή και από καρδιάς έπαινο ή το «ευχαριστώ» των συναδέλφων για την υποστήριξη ή τον συντονισμό ομάδων– υπήρξαν ολόκληρα χρόνια άγονης συνύπαρξης ή άσκησης ηγεσίας χωρίς επαρκή αντίληψη των αναγκών των άλλων. Και, για να το πάμε και λίγο πιο μακριά, για κάθε καλή σχέση και για κάθε καλή φιλία, υπάρχουν από πίσω άπειρες αποτυχίεςκαι τραύματα, πολλές φορές μοιραία: ανωριμότητα, εγωισμός, φόβος, χαμένες ευκαιρίες, κακή επικοινωνία, απουσία, χωρισμοί, αποστάσεις.

Όσο, δε, για τη δημιουργική δουλειά –για τη συγγραφή κειμένων όπως αυτό, ή για τη δημιουργία βιβλίων και ταινιών– αυτή πια έχει την αποτυχία ενταγμένη μέσα της. Στο DNA κάθε δημιουργικής δουλειάς βρίσκεται ένας μικρός «θάνατος», ο θάνατος της προσδοκίας ότι αυτό το κείμενο, αυτό το βιβλίο, αυτή η ταινία, θα βρουν ένα μεγάλο κοινό, θα βοηθήσουν πολλούς ανθρώπους, θα αλλάξουν τον κόσμο όλο.Τίποτα από αυτά δεν γίνεται φυσικά, δεν αλλάζει έτσι ο κόσμος, και δεν πειράζει. Αρκεί, όταν δημιουργείς, να πιστεύεις ότι θα γίνουν όλα αυτά· γιατί αλλιώς ούτε μπορείς, ούτε έχει νόημα, να δημιουργείς. 

Τι άλλο είναι, λοιπόν, η επιτυχία ή η ίδια η δημιουργία εκτός από μία σειρά από αποτυχίες; 
Στην Ελλάδα έχουμε μάθει να φοβόμαστε και το ρίσκο και την αποτυχία, και αυτό το βλέπουμε στα πάντα – από τη συμπλεγματική σχέση με την επιχειρηματικότητα μέχρι την αδυναμία πολλών ανθρώπων σε θέσεις ευθύνης να παραιτηθούν, όταν κάτι δεν πάει καλά. Ίσως να φταίει ο άκοπος ομφάλιος λώρος των νέων (που κανονικά πρέπει να ρισκάρουν) με τους γηραιότερους, των οποίων ο φυσικός ρόλος είναι αυτός της σύνεσης. Ίσως συνδέουμε την αποτυχία με την ντροπή του κοινωνικού θανάτου· μας νοιάζει το «τι θα πει ο κόσμος». Αν σε νοιάζει το τι θα πει ο κόσμος, τότε δεν είσαι έτοιμος να πετύχεις· ή προσπαθείς να πετύχεις για τους λάθος λόγους. 

Στην ψυχρή πραγματικότητα της ζωής, η αποτυχία και η επιτυχία δεν έχουν αξιακό πρόσημο. Κανονικά δεν θα έπρεπε να μας στεναχωρεί η πρώτη, ούτε να μας ευχαριστεί η δεύτερη. 

Στην ψυχρή πραγματικότητα της ζωής, η αποτυχία και η επιτυχία δεν έχουν κάποιο αξιακό πρόσημο. Κανονικά δεν θα έπρεπε ούτε να μας στεναχωρεί η πρώτη, ούτε να μας ευχαριστεί η δεύτερη. Είναι απλώς κομμάτια ενός αλγόριθμου, της μαθηματικής φόρμουλας που είναι το κάθε επάγγελμα, η κάθε δραστηριότητα, το κάθε οικοσύστημα· μια μαθηματική εξίσωση ούτε μας ευχαριστεί, ούτε μας δυσαρεστεί, απλώς υπάρχει. Αυτό που ονομάζουμε «επιτυχία» είναι το τελευταίο και εμφανές στάδιο αυτού του αλγόριθμου. Η αποτυχία –οι αποτυχίες, πληθυντικός, γιατί είναι και θα είναι πολλές– είναι αναπόσπαστο κομμάτι του κάθε πρότζεκτ, της κάθε προσπάθειας, της κάθε δουλειάς (όπως και των ανθρώπινων σχέσεων)· μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία αναστοχασμού, εντοπισμού λαθών ή αδυναμιών, και βελτίωσης. Αυτή είναι η πραγματική επιτυχία: το ταξίδι της πείρας και της βελτίωσης.