Από τον Καρλ Μαρξ στο Netflix (2ο μέρος)

[Διαβάστε το πρώτο μέρος «Άυλο ατομικό κεφάλαιο» εδώ]

Σύμφωνα με τον Μαρξ η υπεραξία -το ποσό που ο εργάτης παράγει πέρα από την αμοιβή του και παραμένει ως κέρδος στον εργοδότη- συσσωρεύεται και γίνεται κεφάλαιο. Το κεφάλαιο αυτό  επιτρέπει στον εργοδότη να κατέχει και νέα μέσα παραγωγής τα οποία θα του επιτρέψουν να συγκεντρώσει, μέσω της νέας υπεραξίας, ακόμη μεγαλύτερο κεφάλαιο.

Ο Μαρξ είχε προβλέψει ότι σταδιακά τα μεσαία στρώματα θα εξαφανιστούν και όσοι ανήκουν σε αυτά θα οδηγηθούν στο να γίνουν προλετάριοι. Τότε θα απομείνουν δύο μόνο τάξεις: οι ελάχιστοι καπιταλιστές, οι οποίοι συσσωρεύουν κεφάλαιο αυξάνοντας συνεχώς τον πλούτο τους, και οι προλετάριοι, οι οποίοι θα ζουν σε όλο και μεγαλύτερη εξαθλίωση.

Πριν δούμε αν αυτή η πρόβλεψη επαληθεύτηκε ή όχι, ας εξετάσουμε μια καθοριστική ανακολουθία που τη χαρακτηρίζει. Αν τα μεσαία στρώματα γίνουν εξαθλιωμένοι προλετάριοι, χωρίς κανένα άλλο περιουσιακό στοιχείο εκτός από την εργατική τους δύναμη, ποιος θα είναι σε θέση να αγοράζει τα προϊόντα που θα παράγονται στα εργοστάσια των καπιταλιστών ώστε εκείνοι να πλουτίζουν;

Σήμερα γνωρίζουμε ότι η πρόβλεψη του Μαρξ έχει διαψευστεί από την εξέλιξη των κοινωνιών. Στον σημερινό καπιταλισμό, μπορεί σε πολλές περιπτώσεις οι πλούσιοι να έγιναν πλουσιότεροι -με τα ζητήματα των ανισοτήτων και της φορολόγησης των πολυεθνικών εταιριών να είναι κρίσιμα- δίπλα τους όμως αναπτύχθηκε μία πολυπληθής και ποικιλόμορφη μεσαία τάξη, η οποία αποτελεί την πλειονότητα του πληθυσμού.

Οι αιτίες της διάψευσης του Μαρξ είναι πολλές. Η ίδια η αγορά πληρώνει καλά τους εργαζόμενους με προσόντα, καθώς και τα επιστημονικά επαγγέλματα. Πολλές μικρές επιχειρήσεις είναι βιώσιμες και κερδοφόρες. Τα οφέλη της μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης διαχύθηκαν στην κοινωνία. Η ζήτηση για εργατικά χέρια αύξησε τους μισθούς. Το καθολικό δικαίωμα της ψήφου στις εκλογές έκανε τις κυβερνήσεις να ενδιαφέρονται για τους φτωχότερους. Η δράση των συνδικάτων βελτίωσε τη θέση των εργαζομένων, ενώ τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα πρωτοστάτησαν, μαζί με τα κεντροδεξιά, στη μεταπολεμική οικοδόμηση του κοινωνικού κράτους στην  Ευρώπη, το οποίο εξισορροπεί -σε ένα βαθμό- τις αδικίες της αγοράς. 

Οι κάτοικοι των ανεπτυγμένων χωρών έχουν και αυτό που ο Branko Milanovic στο βιβλίο του «Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο» ονομάζει «πρόσοδο ιθαγένειας». Ένας εργαζόμενος πλούσιας χώρας, σε σύγκριση με έναν εργαζόμενο με τα ίδια προσόντα που ζει σε φτωχή χώρα, στον εργασιακό του βίο θα έχει αποκομίσει πολλαπλάσια οφέλη χάρη στη διαφορά του μισθού και της αγοραστικής δύναμης. Επίσης, θα έχει πρόσβαση στις παροχές του κοινωνικού κράτους (υγεία, ασφάλιση, παιδεία).

Ορισμένοι στην Αριστερά βλέπουν τους μετανάστες, που φθάνουν στα σύνορα της Ευρώπης, σαν το νέο προλεταριάτο, αυτούς που δεν κατέχουν τίποτε και δεν έχουν να χάσουν «παρά μόνο τις αλυσίδες τους». Πράγματι, οι μετανάστες δεν έχουν περιουσία. Έχουν, όμως, την προσδοκία να ζήσουν στον ανεπτυγμένο κόσμο. Η προσδοκία αυτή είναι μια μεγάλη προσωπική επένδυση. Οι οικονομικοί μετανάστες έχουν επιλέξει να επενδύσουν σε μερίδιο από την «πρόσοδο ιθαγένειας» των πλούσιων χωρών.

Ας θυμηθούμε τους πρώτους Αλβανούς μετανάστες που, ενώ ήρθαν λιπόσαρκοι και ρακένδυτοι στην Ελλάδα και παρά την εκμετάλλευση και τον ρατσισμό που συνάντησαν, κατόρθωσαν με σκληρή δουλεία να προκόψουν. Πολλοί από αυτούς  ανήκουν σήμερα στη μεσαία τάξη, απολαμβάνοντας οι ίδιοι και τα παιδιά τους την «πρόσοδο ιθαγένειας» που έχουν οι ντόπιοι.

Η παγκοσμιοποίηση ανατρέπει τα δεδομένα με τη μεταφορά μέρους της παραγωγής και του πλούτου από τις ανεπτυγμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες, φέρνοντας ανασφάλεια σε τμήματα των εργαζομένων των ανεπτυγμένων χωρών. Αρκετοί κάτοικοι χωρών του τρίτου κόσμου βγαίνουν από την ακραία φτώχεια. Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας (που παραθέτει στο βιβλίο του «Πρόοδος» ο Johan Norberg), το ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας, με λιγότερα από 1,90 δολάρια ημερησίως, μειώθηκε στην ανατολική Ασία από 80,6% το 1981 σε 4,1% το 2015. Στη νότια Ασία η μείωση για το ίδιο διάστημα ήταν από 58,1% σε 13,5%.

Μεγάλο τμήμα όσων βγαίνουν από την ακραία φτώχεια ζει στην Κίνα. Έχει ειπωθεί ότι το μεγαλύτερο πλήγμα στην παγκόσμια φτώχεια το έδωσε ο θάνατος ενός και μόνο ανθρώπου: του Μάο. Στην Κίνα ο ιδιωτικός τομέας, λειτουργώντας με καπιταλιστικό τρόπο, παράγει το 80% της προστιθέμενης αξίας. Έτσι μειώθηκε στη χώρα η φτώχεια, που παρέμενε σε πολύ υψηλά επίπεδα μετά από δεκαετίες κομμουνισμού. Η Κίνα βέβαια δεν έχει μετατραπεί σε παράδεισο. Εξακολουθεί να είναι σκληρή δικτατορία, υπάρχουν τεράστιες ανισότητες και πολύ μεγάλη ρύπανση του περιβάλλοντος.

Ενώ τις τελευταίες δεκαετίες ο κόσμος αλλάζει γύρω από τις ανακατατάξεις στην παραγωγική διαδικασία, στην Ελλάδα είχαμε βρει τον τρόπο να ζούμε όλο και καλύτερα την ώρα που η ανταγωνιστικότητα της χώρας υποχωρούσε. Αυτό που δεν μας εξασφάλιζε η αγορά, μας το εξασφάλιζε το κράτος. Δανειζόταν εκείνο και μοίραζε σε εμάς χρήματα για να καταναλώνουμε. Εκτός από τα δημοσιονομικά ελλείμματα που έκαναν το κράτος να χρεοκοπήσει, οι εισαγωγές έφτασαν να ξεπερνούν τις εξαγωγές κατά 35 δισ. σε ένα χρόνο. Αν αυτό το μοντέλο ήταν βιώσιμο, θα το ακολουθούσαν όλοι.

Μετά την κατάρρευση, εμείς δεν θέλαμε να αντιληφθούμε την πραγματικότητα της χρεωκοπίας και χάσαμε μια δεκαετία ζητώντας πίσω τον χαμένο παράδεισο. Όταν η κομμουνιστική Κίνα προχωρούσε στον καπιταλισμό, οι Έλληνες νόμιζαν ότι η οικονομική της κρίση ήταν αποτέλεσμα αποικιοκρατικής καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και ανέθεσαν σε θαυμαστές της μαοϊκής Κίνας να φέρουν πίσω τη χαμένη ευημερία. Το ζητούμενο δεν ήταν το πώς θα παράγουμε, αλλά το πώς θα συνεχίσουμε να καταναλώνουμε όπως πριν. Οι μαρξιστές δεν είχαν κανένα μαρξιστικό όραμα, παρά μόνο την υπόσχεση να συνεχίσουν τον πελατειακό κρατισμό.

Με τη μερική εξαίρεση της Βουλγαρίας, οι πρώην κομμουνιστικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης, μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχουν  παρουσιάσει τις τελευταίες δεκαετίες εκπληκτικές επιδόσεις στην ανάπτυξη και σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης ευημερίας. Έχοντας την εμπειρία του κομμουνισμού, γνώριζαν καλύτερα από τους Έλληνες την ανάγκη για δημιουργική προσαρμογή στις ανάγκες της σύγχρονης παραγωγικής οικονομίας.

Σήμερα όλο και περισσότεροι Έλληνες γνωρίζουν ότι χωρίς παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα δεν υπάρχει ευημερία. Το κοινωνικό κράτος είναι απαραίτητο για τον περιορισμό των επιπτώσεων των ανισοτήτων, αλλά χωρίς ανταγωνιστική παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών δεν είναι βιώσιμο, ενώ τα εισοδήματα θα  παραμένουν καθηλωμένα και η ανεργία θα είναι υψηλή. Εκτός αν θέλουμε την εποχή της οικονομίας της πλατφόρμας -μέρος της οποίας είναι το Netflix, όπως είδαμε στο 1ο μέρος- και της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, να αναζητήσουμε την ευημερία με ιδέες του 19ου αιώνα, που ήταν λάθος εξ αρχής και απέτυχαν όπου εφαρμόστηκαν.