Κάιρο Εμπιστευτικό

Στην ταινία «Κάιρο Εμπιστευτικό» (ή «Επεισόδιο στο Χίλτον του Νείλου»), ο σκηνοθέτης Ταρίκ Σαλέχ απεικονίζει το χαώδες Κάιρο λίγες μέρες πριν από τις ταραχές στην πλατεία Ταχρίρ: στη ρημαγμένη πόλη των δέκα εκατομμυρίων ο νόμος απουσιάζει· οι αβυσσαλέες οικονομικές ανισότητες, ο χρηματικός εκμαυλισμός, ο νεποτισμός (στην αστυνομία κυριαρχεί η διαλεκτική των ανιψιών και των θείων που τσεπώνουν μπαχτσίσια) συνθέτουν έναν αποτρόπαιο κόσμο χωρίς σταθερές δικαιοσύνης και ασφάλειας. Παρ’ όλες τις ανεπάρκειες και ασθένειες του αραβικού κόσμου –αλλά και εξαιτίας τους– η Αίγυπτος είναι το εργαστήριο αυτού του κόσμου: εν όψει της πιθανής επανεκλογής του Αλ-Σίσι στα τέλη Μαρτίου, η χώρα ακροβατεί μεταξύ της στρατιωτικής και της ισλαμιστικής δικτατορίας. Και η κατεύθυνσή της θα επηρεάσει τη Μέση Ανατολή και την Αφρική.

Ο Αλ-Σίσι δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να επιτύχει ούτε σταθερότητα, ούτε –ακόμα λιγότερο– δημοκρατική μετάβαση για την οποία εξάλλου ενδιαφέρεται μόνο μια ελάχιστη μειοψηφία. Πλην όμως, ο Αλ-Σίσι φαίνεται ο μοναδικός υποψήφιος: ο αντίπαλός του, ο Μουσταφά Μούσα, είναι άνθρωπος των υπηρεσιών ασφαλείας –ό,τι κι αν σημαίνει «υπηρεσίες ασφαλείας» για την Αίγυπτο– ενώ δύο άλλοι υποψήφιοι, αμφότεροι στρατηγοί, παραιτήθηκαν ήδη μετά από βαριές κατηγορίες για διαφθορά.

Η ταινία του Ταρίκ Σαλέχ τελειώνει με σκηνές του 2011, όταν η Αίγυπτος βρέθηκε στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου: έκτοτε ο χρόνος είναι μετέωρος. Ο Αλ-Σίσι αντικατέστησε τον Μοχάμετ Μόρσι (επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο και καταστολή των αντιπολιτευόμενων ΜΜΕ) με σκοπό, θεωρητικά, τον εκσυγχρονισμό του πελατειακού και μιλιταριστικού συστήματος που χρονολογείται από την εποχή του Νάσερ. Πολλά έχουν αλλάξει από εκείνη την εποχή: το παλιό όνειρο –ανάπτυξη, οικοδόμηση κράτους μετά την απο-αποικιοποίηση, ανάδυση στη νεωτερικότητα– έχει αντικαταστήσει ο Παράδεισος. Οι περισσότεροι νέοι δεν ονειρεύονται μια μορφή δημοκρατίας όπως συνέβαινε στις δεκαετίες 1950-1970· ονειρεύονται μια ουτοπία με κήπους και παρθένες – στο Επέκεινα.

Στο μεταξύ, η αιγυπτιακή οικονομία –τουρισμός, χρηματικές εισροές Αιγυπτίων εκπατρισμένων, εξαγωγή υδρογονανθράκων και φόροι από τη διώρυγα του Σουέζ– χρειάζεται ειρήνη και μεταρρυθμίσεις: ενισχυμένη προστασία των ξένων επενδύσεων (οι οποίες, όταν υπάρχει κακοδιοίκηση, είτε δεν γίνονται είτε γίνονται σύμφωνα με το μοντέλο της κακοδιοίκησης διαιωνίζοντας και επιδεινώνοντάς το), υποτίμηση της λίρας και μεγάλα έργα υποδομής. Εκ πρώτης όψεως το πρόβλημα της αιγυπτιακής κοινωνίας είναι η φτώχεια – το 35% των Αιγυπτίων ζουν σε συνθήκες αθλιότητας και 21% των παιδιών υποσιτίζονται: αλλά, όπως πάντοτε, το μείζον πρόβλημα είναι η οργάνωση της κοινωνίας· δηλαδή το ότι δεν καταφέρνει να οργανωθεί, να υπερβεί την προνεωτερική της φύση. Η διαρκής αστάθεια, η απουσία νομικού πολιτισμού και ο ισλαμικός πειρασμός – η όλο και εντονότερη παρουσία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας η οποία από το 1928 δυναμιτίζει όλες τις εκσυγχρονιστικές απόπειρες – καθιστούν τη χώρα μεταιχμιακή: η Αίγυπτος έχει να διαλέξει μεταξύ του Παραδείσου των γουαχαμπιτών και του μετα-αποικιακού σχεδίου της ανεξαρτησίας, δηλαδή της ανακατανομής του πλούτου επί της γης.

Η πρώτη επιλογή σηματοδοτεί την αποτυχία του αιγυπτιακού εθνικισμού και του τριτοκοσμικού σοσιαλισμού: την αποικιοκρατία διαδέχτηκαν δικτάτορες, «πατέρες του λαού» και καραβανάδες· υπερπληθυσμός· μεσαιωνικές κοινωνικές δομές μαζί με αστυφιλία και τερατώδη διόγκωση του τριτογενούς τομέα. Οι Αιγύπτιοι δεν κατάφεραν να βρουν την επίγεια ευτυχία: στράφηκαν στον Παράδεισο για τον οποίον οι ιμάμηδες απαιτούν ομοφωνία – για να γίνει πιστευτός δεν πρέπει να υπάρχει κανένα πνεύμα αντιλογίας. Η υποχρέωση να πιστεύεις οδηγεί στον φονταμενταλισμό και ο φονταμενταλισμός οδηγεί στην τρομοκρατία. Όσο για τις κυβερνήσεις, όπως οι αιγυπτιακές, δεν μπορούν να υποσχεθούν κήπους και παρθένες: ψελλίζουν κάτι για «σταθερότητα» και  «νομιμότητα». Αλλά αυτές οι λέξεις δεν σημαίνουν τίποτα. Οι Αιγύπτιοι αναρωτιούνται γιατί να εργάζονται, να χτίζουν, να ζουν και να αφήνουν τους άλλους να ζήσουν εφόσον ο Παράδεισος είναι υπόθεση μιας σφαίρας.

Τι φταίει γι’ αυτή τη βαθιά δυστυχία, για το υπαρξιακό κενό, για το αδιεξοδικό δίλημμα μεταξύ στρατιωτικού καθεστώτος και πολεμικού ισλαμισμού; Πολλοί είναι οι ένοχοι στην πορεία της ιστορίας. Και ένας από τους σύγχρονους αποσταθεροποιητικούς παράγοντες είναι η ευρωπαϊκή ανοησία: ενώ ο Εμανουέλ Μακρόν προσπαθεί, δικαίως, να συνεννοηθεί με όλους τους αμφιλεγόμενους ηγέτες –συμπεριλαμβανομένου του Αλ-Σίσι– η ορθώς σκεπτόμενη αντιπολίτευση επιδεικνύει τον γνωστό  μαξιμαλισμό. Όχι στους δικτάτορες! Ναι στους εξεγερμένους, ακόμα κι αν είναι χειρότεροι από τους δικτάτορες! Ωστόσο, οι αραβικές χώρες, δυστυχώς για όλους μας αλλά κυρίως για τις ίδιες, κυβερνώνται από δικτάτορες· αυτή είναι η πολιτική τους ουσία. Αλλά, όταν ο Αλ-Σίσι επισκέφτηκε τον Εμανουέλ Μακρόν, η γαλλική αντιπολίτευση άρχισε να φωνάζει λες και υπάρχει επιλογή, λες και μπορούμε να αναδείξουμε, με δική μας πρωτοβουλία, έναν Αιγύπτιο Τσε Γκεβάρα. Ο Αλ-Σίσι δεν ικανοποιεί τα ευρωπαϊκά κριτήρια πολιτικής αρετής, αλλά ικανοποιεί, κατά κάποιον τρόπο, ορισμένα κριτήρια στρατηγικής: προτίθεται να προχωρήσει σε οικονομικές μεταρρυθμίσεις, να καταπολεμήσει την ισλαμική τρομοκρατία, να συμβάλει στη σταθεροποίηση της Λιβύης και, όπως ισχυρίζεται, να  προασπίσει τους Κόπτες από την καθημερινή βία των ισλαμιστών. Όχι, δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα να κάνει την Αίγυπτο «Ελβετία», όπως λέει στην ταινία του ο Ταρίκ Σαλέχ («Εδώ είναι Αίγυπτος, δεν είναι Ελβετία!») – ούτε και Παράδεισο υπό την προαναφερθείσα, ισλαμιστική, έννοια. Ο Παράδεισος, όπως γράφει ξανά και ξανά ο Καμέλ Νταούντ, καταστρέφει το παρόν και εκμηδενίζει το μέλλον.