Έπαιζαν τη ζωή τους κορώνα γράμματα. Κυριολεκτικά. Κάθε μέρα. Για σχεδόν τέσσερα χρόνια. Μάρτιος 1992 - Σεπτέμβριος 1995. Στο πολιορκημένο Σεράγεβο, την πρωτεύουσα της Βοσνίας. Εκεί, τότε, μια ομάδα δημοσιογράφων –αψηφώντας βόμβες, ρουκέτες, ελεύθερους σκοπευτές– συνέχισε να δουλεύει και να εκδίδει καθημερινά την εφημερίδα Oslobodjenje. Η συμβολή της ανυπολόγιστη· ενημέρωνε και εμψύχωνε τους πολιορκημένους κατοίκους στο μαρτυρικό (ο χαρακτηρισμός χωρίς ίχνος υπερβολής) Σεράγεβο.
Oslobodjenje (Οσλομποτζένιε). Το όνομά της σημαίνει Απελευθέρωση. Για εκείνους που έζησαν την πολιορκία του Σεράγεβο ήταν πραγματικά μια σανίδα σωτηρίας. «Χωρίς αυτή την εφημερίδα δεν θα είχαμε αντέξει», μου έλεγαν Βόσνιοι φίλοι δείχνοντάς μου κάποιες κομμένες σελίδες που είχαν κρατήσει από τότε, όπως κρατά κανείς κάτι πολύτιμο.
Πολιορκία του Σεράγεβο; Μάλιστα. Ένα από τα πιο τραγικά γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα. Ποιος ευθύνεται γι’ αυτή τη βαρβαρότητα;
Θα σας το θυμήσω, διότι είμαστε στην Ελλάδα και το αυτονόητο συχνά δεν είναι αυτονόητο. Ευθύνεται, λοιπόν, η σερβική πλευρά. Η πολιορκία-στραγγαλισμός του Σεράγεβο έχει τρεις πρωταγωνιστές, καθένας με τον ρόλο του: ο Μιλόσεβιτς (υλική στήριξη και καθοδήγηση) μαζί με το ντουέτο Κάρατζιτς-Μλάντιτς (εκτέλεση του «έργου» με υπερβάλλοντα ζήλο). Και οι τρεις, μη ξεχνιόμαστε, λατρεύτηκαν στην Ελλάδα.
Πολύτιμο οξυγόνο. Αυτό ήταν η Oslobodjenje για τους πολιορκημένους κατοίκους του Σεράγεβο. Η μοναδική, εξάλλου, εφημερίδα που συνέχισε σε όλη τη διάρκεια της πολιορκίας την έκδοσή της. Σε μικρό αριθμό φύλλων, βέβαια. Αλλά δεν έλειψε ούτε μία μέρα. Με λίγες σελίδες, συνήθως οκτώ. Αλλά ήταν εκεί. Μόλις τη διένειμαν γινόταν ανάρπαστη αμέσως. Την τοιχοκολλούσαν κιόλας σε κεντρικά σημεία της πόλης.
Στην Oslobodjenje δούλευαν Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Κροάτες και Σέρβοι· μικρογραφία της πολυεθνοτικής Βοσνίας. Κανείς δεν έφυγε από την εφημερίδα όταν άρχισε η σερβική επίθεση εθνοκάθαρσης και η πολιορκία του Σεράγεβο.
Έμειναν όλοι μαζί. Παρά τη σερβική προπαγάνδα (ότι δηλαδή Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Κροάτες και Σέρβοι δεν μπορούν να συνυπάρχουν). Παρά το εγκληματικό μίσος των ηλιθίων· ως γνωστόν μπορείς να είσαι και ηλίθιος και εγκληματίας. Η εφημερίδα διατήρησε τον πολυεθνοτικό χαρακτήρα της. Οι δημοσιογράφοι της υπερασπίστηκαν αυτό που ήταν –έως τότε– η χώρα τους, η πόλη τους, η ζωή τους.
Το πολυώροφο κτίριο της εφημερίδας βρισκόταν σε μία από τις πιο επικίνδυνες ζώνες, στο κέντρο της πόλης. Βομβαρδίστηκε ανηλεώς. Σωρός ερειπίων. Γλίτωσε μόνο το υπόγειο καταφύγιο. Εκεί δούλευαν οι δημοσιογράφοι, σε βάρδιες που διαρκούσαν μία εβδομάδα! Έτσι, με λιγότερα «μπες-βγες» μείωναν τις πιθανότητες να τους χτυπήσουν οι διαβόητοι ελεύθεροι σκοπευτές που καραδοκούσαν· η είσοδος στο ερείπιο της εφημερίδας ήταν από τους αγαπημένους στόχους τους.
Οι ανθρώπινες απώλειες της Oslobodjenje. Από τους εβδομήντα πέντε γενναίους δημοσιογράφους, πέντε σκοτώθηκαν, είκοσι πέντε τραυματίστηκαν σοβαρά, όλοι έζησαν προσωπικές τραγωδίες και απώλειες αγαπημένων προσώπων.
Ζλάτκο Ντιζντάρεβιτς, το όνομά του άρρηκτα συνδεδεμένο με την Oslobodjenje. Ήταν ο αρχισυντάκτης, ο βασικός αρθρογράφος και –πάνω απ’ όλα– η ψυχή της εφημερίδας σε όλη τη διάρκεια της πολιορκίας. Τα άρθρα του διεισδυτικά, διαποτισμένα με πικρή ειρωνία και σαρκασμό, πολύ μαχητικά και πάντα στον αντίποδα του μίσους· «δεν είμαστε όλοι ίδιοι». Υψηλή δημοσιογραφία σε συνθήκες οριακές.
«Ημερολόγιο Πολέμου»*. Είναι ο τίτλος του βιβλίου που περιλαμβάνει πενήντα άρθρα του Ζλάτκο Ντιζντάρεβιτς δημοσιευμένα τον πρώτο χρόνο της πολιορκίας (1992). Συνταρακτικό χρονικό της καθημερινής ζωής στο βομβαρδιζόμενο Σεράγεβο.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε και στα γαλλικά, μεταφράστηκε αμέσως σε πολλές γλώσσες, όχι όμως στα ελληνικά. Διόλου περίεργο. Στην Ελλάδα, τότε, σχεδόν οι πάντες χόρευαν... χασαποσέρβικο. Τα ΜΜΕ, ιδίως, οργίαζαν. Οι δημοσιογράφοι –με ελάχιστες αξιοπρόσεκτες εξαιρέσεις– εγκωμίαζαν χωρίς αιδώ τους θύτες «αδελφούς Σέρβους». Εδώ ήμασταν και τα ζήσαμε.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απένειμε στο Στρασβούργο το 1993 το «Βραβείο Ζαχάρωφ για την Eλευθερία της Σκέψης» στην Oslobodjenje, δηλαδή στους δημοσιογράφους της. Στους δημοσιογράφους που έμειναν από επιλογή στην πόλη τους, ανυπεράσπιστοι μάρτυρες μαζικών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που –τα πράγματα να λέγονται με το όνομά τους– τα διέπραξαν μεν οι Σέρβοι, πλην όμως η Ευρώπη τα ανέχθηκε.
Το Βραβείο Ζαχάρωφ παρέλαβε ο Ζλάτκο Ντιζντάρεβιτς. Πώς κατόρθωσε να φύγει από το Σεράγεβο; Περνώντας από το περίφημο υπόγειο μυστικό τούνελ (800 μ. μήκος, 1,5 μ. ύψος).
Έψαξα στο φωτογραφικό αρχείο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τα ντοκουμέντα από την τελετή της απονομής του Βραβείου. Δεν υπάρχει μία φωτογραφία, ούτε μία για δείγμα, όπου ο Ζλάτκο Ντιζντάρεβιτς λίγο, κάπως, να χαμογελά. Τίποτα. Στο πρόσωπό του μονίμως η έκφραση της απορίας. Εύλογο. Ο άνθρωπος είχε φύγει από την Κόλαση, είχε έρθει στον «κανονικό» κόσμο και, σε λίγο, θα επέστρεφε ξανά πίσω.
Κάποτε στο Σεράγεβο. Πριν είκοσι τρία χρόνια. Οι άνθρωποι έκαιγαν βιβλία για να ζεσταθούν. Εκεί, τότε, μια εφημερίδα, η Oslobodjenje, έσωσε την (εν πολλοίς χαμένη) τιμή της δημοσιογραφίας. Όμως όλα αυτά έγιναν, πέρασαν, ξεχάστηκαν. Έχει μείνει τίποτα; Ναι. Έχει μείνει η ιστορία και το παράδειγμα μιας συγκλονιστικής αντίστασης.
*Journal de Guerre, εκδ. Spengler, Παρίσι, 1993
Σεράγεβο, Δεκέμβριος 1992: το βομβαρδισμένο κτίριο της εφημερίδας Oslobodjenje
Δυστυχώς, η χώρα οδεύει σε ένα ακόμα εφιαλτικό αδιέξοδο. Το πολιτικό προσωπικό έχει διαγράψει από τη μνήμη του τα χρόνια και τις σκληρές συνέπειες της κρίσης.
12°
