Η βραδιά των αποτελεσμάτων που οργάνωσε το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο του London School of Economics στο New Academic Building τα είχε σχεδόν όλα: αστραφτερά φώτα και κάμερες, δημοσιογράφους από όλη την Ευρώπη, πανεπιστημιακούς και πολιτικούς αναλυτές, ενεργούς και αγωνιώντες πολίτες, κρασί και μεζέδες στο φουαγιέ... Θα μπορούσε να ήταν μια «βραδιά Θεάτρου» σαν τις πολλές και αξεπέραστες θεατρικές εμπειρίες που προσφέρει η πόλη αυτή. Και κατά κάποιο τρόπο ήταν και θεατρική και αξέχαστη η εμπειρία. Μόνο που το έργο ήταν εντελώς διαφορετικό από εκείνο που νομίζαμε ότι θα δούμε.
Δεν θέλω να μεγαλοστομίσω, να γενικεύσω, να αφορίσω, να απλουστεύσω, να ελεεινολογήσω, να δημοκοπήσω ή να φλυαρήσω, αλλά νιώθω πως ήμουν μάρτυρας των πρώτων τριγμών που προκαλεί ένας μεγάλος σεισμός σε ένα γνώριμο οικοδόμημα. Οι ακαδημαϊκές δομές παραμένουν στη θέση τους, όμως το οικοδόμημα στο οποίο είχαμε στηρίξει τις ελπίδες και τα σχέδιά μας, ταρακουνήθηκε. Σε αυτό το Ευρωπαϊκό κτίριο καταφύγαμε, κατά καιρούς, για να γλυτώσουμε από τις ασταθείς κατασκευές των δικών μας ‘πατρικών’ σπιτιών. Κυρίως για τη γενιά μου, η είσοδος στο Ευρωπαϊκό σπίτι ήταν ίσως το επίτευγμα για το οποίο είμαστε πιο περήφανοι. Η κοινή προσπάθεια όλο και περισσότερων Ευρωπαίων για τη στερέωση και επέκταση του κοινού μας σπιτιού ήταν κάτι που έδινε νόημα, στόχο και κατεύθυνση στην εποχή μας. Είναι σα να πηγαίνουν 40 χρόνια στράφι.
Και για το λόγο αυτό, δεν θα παρηγορηθώ αν δεν προσπαθήσω να καταλάβω τις βαθύτερες αιτίες που οδηγούν μια δημοκρατική και εύρωστη κοινωνία σε μια τόσο βλαβερή επιλογή...
«Θέλουμε τη χώρα μας πίσω, stop» αποφάνθηκαν οι Άγγλοι. Υπάρχει πολιτικό μήνυμα στο τηλεγράφημα αυτό;
Αμφιβάλλω. Η ανάκτηση της ‘εθνικής κυριαρχίας’ και η ενδυνάμωση της δημοκρατίας που κυριάρχησαν στη συζήτηση, δεν ήταν παρά η διατύπωση -με πολιτικό λεξιλόγιο- ενός υπαρξιακού φόβου. Ξορκίζονται οι φόβοι που γεννά ένας κόσμος που αλλάζει, ένας κόσμος που γίνεται ολοένα και περισσότερο σύνθετος. Τους τρόμαζε ότι τα σύνορα σήμερα δεν είναι σε θέση να περιχαρακώσουν, να εμποδίσουν, ούτε να προστατέψουν τους ΄’μέσα’ από τους ‘έξω’. Οι ψηφοφόροι εξέπεμψαν ένα δραματικό σήμα κινδύνου, που λέει «προτιμούσαμε να ζούμε στον κόσμο που (νομίζουμε ότι) θυμόμαστε, στα χρόνια που είμασταν νεότεροι και αθωότεροι». Ενώ, δηλαδή, το ερώτημα του δημοψηφίσματος ήταν αν οι πολίτες αυτής της εποχής και αυτού του κόσμου θα ζήσουν καλύτερα «μέσα» ή «έξω» από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η απάντηση αφορούσε το ερώτημα «Σας αρέσει αυτός εδώ ο κόσμος;». Η απάντηση ήταν ‘όχι’.
Όσο σεβασμό κι αν τρέφει κάποιος για τις άμεσες μορφές δημοκρατικής επιλογής, θα πρέπει να καταλαβαίνει ότι κάποια ερωτήματα δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο πολιτικής ερώτησης (αφού δεν μπορούν να είναι αντικείμενο απόφασης). Δεν μπορούμε, για παράδειγμα, να σταματήσουμε το χρόνο που περνά και να γυρίσουμε πίσω στα παιδικά μας χρόνια, ακόμα κι αν υπερψηφίσουμε τη σχετική απάντηση κατά 100%. Οι πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου σήμερα δεν μπορούν να επιστρέψουν στις ‘ένδοξες’ μέρες της Αυτοκρατορίας διότι εν τω μεταξύ έχουν μεσολαβήσει αιώνες ιστορίας, παγκόσμιοι πόλεμοι, τρεις (τουλάχιστον) τεχνολογικές επαναστάσεις και μεγάλα πολιτικά ρεύματα που έχουν αλλάξει το τοπίο στον παγκόσμιο χάρτη.
Ποιoς τους παραπλάνησε ότι μπορούν να γυρίσουν πίσω την ιστορία; Γιατί οι πολιτικοί θεσμοί μιας τόσο ώριμης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας δεν μπόρεσαν να επαναφέρουν το ερώτημα σε διαστάσεις ρεαλισμού και ουσιαστικής εκδήλωσης προτίμησης; Αν μια δημοκρατία ετών 300 και βάλε δεν μπορεί να αντισταθεί στις σειρήνες του λαϊκισμού, τότε ποιός θα μπορέσει;
Η δική μου διάγνωση καθώς έβλεπα τα αποτελέσματα στο New Academic Building: το κοινό Ευρωπαϊκό μας σπίτι θα μπορούσε να είχε σωθεί αν είχαν όλοι προσπαθήσει και πιστέψει στην Ευρώπη. Αλλά δεν προσπάθησαν αρκετά. Διότι, για να παραφράσουμε τον ποιητή, η πολιτική (όπως και τα δημοψηφίσματα) θέλουν -εκτός από τόλμη- και αρετή. Η τελευταία θα μπορούσε να είναι το πολιτικό αντίθετο του λαϊκισμού.
Οι κυβερνήσεις είχαν κάθε λόγο να μετατρέψουν τους αγρότες σε δημόσιους υπάλληλους και οι αγρότες στην πλειονότητά τους δέχθηκαν πρόθυμα αυτόν τον ρόλο
12°
