*Των Παναγιώτη Κωνσταντίνου (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), Θεόδωρου Παναγιωτίδη (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας) και Κώστα Ρουμανιά (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών)
Στην πιο κρίσιμη στιγμή στην ιστορία της Ελλάδας ίσως μεταπολεμικά, καλούμαστε να λάβουμε μια απόφαση σε ασφυκτική πίεση τόσο χρόνου όσο και βαρύτητας της απόφασής μας. Η συναισθηματική φόρτιση κλιμακώνεται και ενώ είναι κατανοητό ότι σε περιόδους καταστροφικών κρίσεων είναι δύσκολη η διατήρηση της ψυχραιμίας, αισθανόμαστε ότι μια προσπάθεια ψύχραιμης και λογικής αναζήτησης και διαχωρισμού ανάμεσα σε μύθους και αλήθειες γύρω από τα ζητήματα που κρίνονται, δε μπορεί παρά να είναι επωφελής.
Μύθοι και αλήθειες
1. Για την κατάσταση της χώρας αυτή τη στιγμή φταίει το Μνημόνιο
Αυτό είναι μόνο μερικώς και υπό αυστηρές προϋποθέσεις σωστό. Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι η Ελλάδα ακολούθησε το Μνημόνιο (με επιλεκτική εφαρμογή των συμφωνηθέντων) και η κατάστασή της επιδεινώθηκε. Ας φανταστούμε έναν ασθενή που λαμβάνει ένα φάρμακο και η υγεία του επιδεινώνεται. Δεν μπορούμε να συμπεράνουμε ότι φταίει η πρόσληψη φαρμάκου, ιδίως εάν ο ασθενής αποφασίζει να μεταβάλλει τη δοσολογία του φαρμάκου κατά το δοκούν. Υπάρχει το ενδεχόμενο η υγεία του να χειροτέρευε ακόμη περισσότερο χωρίς το φάρμακο. Χρειαζόμαστε περισσότερη πληροφόρηση και κατανόηση για τους μηχανισμούς που μας οδήγησαν ως εδώ. Πάντως η ύφεση τη οικονομίας ξεκίνησε χρονικά πριν από το μνημόνιο ενώ τα προβλήματα στον εξωτερικό τομέα της οικονομίας (ανταγωνιστικότητα) χρονολογούνται από τις αρχές του 2000.
2. Τα Μνημόνια δεν οδηγούν πουθενά
Αυτό είναι μύθος. Η Πορτογαλία ας πούμε, η χώρα της οποίας η κατάσταση προσέγγιζε την ελληνική περισσότερο από κάθε άλλη, έχει βελτιώσει σημαντικά τόσο την οικονομική της θέση όσο –και αυτό είναι το κυριότερο– και την ελκυστικότητά της για επενδύσεις. Μια ψύχραιμη σύγκριση των δύο χωρών μπορεί να δώσει πληροφόρηση για μερικούς από τους λόγους αποτυχίας του ελληνικού προγράμματος.
3. Τα Μνημόνια περιέχουν συνταγές λιτότητας που δεν οδηγούν πουθενά
Μύθος. Ένας απλός και χρήσιμος τρόπος να κοιτάξει κανείς ένα μνημόνιο είναι ότι αποτελεί ένα σύνολο κανόνων: καλών ή κακών, δεν έχει σημασία – μπορούμε να βρούμε καλούς κανόνες. Αυτό που έχει σημασία είναι η αντιπαραβολή ενός τέτοιου συνόλου κανόνων, με ένα καθεστώς «δημοκρατικής» ασυδοσίας. Το πρωταρχικό ερώτημα επομένως είναι κανόνες ή όχι κανόνες, και δευτερευόντως ποιοι θα είναι αυτοί οι κανόνες! Είναι ορθό πως η λιτότητα δεν φαίνεται να είναι η συνταγή με την οποία πρέπει να πορευτεί αυτή τη στιγμή τόσο η Ελλάδα, όσο και η Ευρώπη. Ωστόσο πρέπει να καταλάβουμε γιατί προτείνεται και γιατί αποτυγχάνει. Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός νοικοκυριού που χρωστάει ένα μεγάλο ποσό (500 χιλ. ευρώ), και του οποίου τα μέλη είναι άνεργα, με ελάχιστα εισοδήματα. Η αντιμετώπιση της κατάστασης έχει δύο σκέλη: πρώτον, πρέπει τον προσεχή μήνα να ζήσει με 300 ευρώ γιατί δεν έχει περισσότερα. Δεύτερον, πρέπει τα ενήλικα μέλη του νοικοκυριού να βρουν δουλειά για να αυξηθούν τα εισοδήματά τους. Τα δύο σκέλη αλληλοεξαρτώνται, αλλά δεν πρέπει να συγχέονται. Τα Μνημόνια προέβλεπαν σειρά μέτρων που θα μείωναν τα έξοδα του κράτους (ώστε να επιβιώσει το νοικοκυριό τον προσεχή μήνα με 300 ευρώ) και μια σειρά μέτρων, φερομένων κυρίως και ως «διαρθρωτικά» ώστε να μπορέσει η χώρα να αρχίσει να παράγει (και να εξάγει) εμπορεύσιμα αγαθά (να βρουν δουλειά τα μέλη του νοικοκυριού). Τα πρώτα είχαν άμεσα και βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα. Τα δεύτερα θα είχαν αποτελέσματα που θα διαφαίνονταν με την πάροδο του χρόνου, και που θα οδηγούσαν σε ομαλή διαβίωση. Η Ελλάδα υπό την ανοχή των εταίρων της εφάρμοσε μόνο τα βραχυπρόθεσμα μέτρα. Και συνεχίζει να ποντάρει μόνο σε αυτά, ενώ η πραγματική επιβίωσή της εξαρτάται μακροχρόνια από τα «διαρθρωτικά». Η Πορτογαλία που εφάρμοσε και τις δύο θεραπείες ταυτόχρονα (ακολούθησε πολύ πιο πιστά και με ομόνοια τις επιταγές της συμφωνίας που σύνηψε), είδε πολύ καλύτερα αποτελέσματα (αύξηση εξαγωγών σε εμπορεύσιμα αγαθά). Τα σκληρότατα μέτρα που είτε με ευρώ είτε με δραχμή θα πρέπει να λάβουμε, συνεχίζουν να εστιάζουν σε βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα ώστε να μην εκτιναχτεί ο προϋπολογισμός. Είναι αναπόφευκτα. Τα άλλα μέτρα είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο αναπόφευκτα, αν θέλουμε να επιστρέψουμε στην ανάπτυξη.
4. Η Ευρώπη αρνείται να βοηθήσει την Ελλάδα να ακολουθήσει μια πολιτική ανάπτυξης
Μύθος. Εμείς ως τώρα αρνούμαστε να ακολουθήσουμε τα «διαρθρωτικά» μέτρα που θα θέσουν τη βάση για μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. Και είναι αδιανόητο γιατί όχι (τουλάχιστον για κάποια από αυτά που έχουν μικρό πολιτικό κόστος); Το θετικό είναι ότι ορισμένα εξ αυτών είναι απλούστατο να θεσμοθετηθούν: π.χ. ο εξορθολογισμός της νομοθεσίας για μεταβιβάσεις. Η Ελλάδα είναι τουριστική και γεωργική χώρα στην οποία οι μεταβιβάσεις είναι εκ των πραγμάτων τιτάνιος άθλος λόγω της γραφειοκρατείας. Αυτή τη στιγμή η πλήρης κατάργηση της πληθώρας των πιστοποιητικών και της γραφειοκρατείας θα έχει μηδενικό κόστος στον προϋπολογισμό, μόνο με πιθανά οφέλη (έσοδα) σε περίπτωση ανάκαμψης της αγοράς. Άλλο παράδειγμα: ίδρυση εταιριών. Ατελείωτη σειρά προϋποθέσεων καθιστά την ίδρυση μιας εταιρίας πραγματικό Γολγοθά. Το οικονομικό κόστος κατάργησης τέτοιων διατάξεων και αντικατάστασής τους από λίγες –ελάχιστες– και απλές διαδικασίες είναι μηδαμινό.
Άλλοι τομείς ίσως είναι δυσκολότεροι: π.χ. η δικαιοσύνη, στην οποία ουσιαστικά επικρατεί αρνησιδικία ή η πολεοδομία. Αυτές θέλουν μεγαλύτερη προσοχή και πολλή δουλειά. Θα επωφεληθούμε από συμβουλές και υιοθέτηση συστημάτων κρατών, στα οποία αυτοί οι τομείς είναι περισσότερο λειτουργικοί.
5. Ένα όχι και αποχώρηση από το Ευρώ θα σβήσει το δημόσιο χρέος
Μύθος. Το χρέος δεν σβήνει με μονομερείς αποφάσεις του οφειλέτη. Για να σβήσει θα πρέπει να συναινέσει και ο δανειστής. Όσο η Ελλάδα έχει διμερείς σχέσεις με τον υπόλοιπο κόσμο (όσο δηλαδή ελπίζουμε να αποφύγουμε την πλήρη και πολυεπίπεδη απομόνωση στην οποία οδηγούμαστε), οι δανειστές θα διεκδικήσουν τα χρήματά τους με κάθε δυνατό μέσο. Καθότι δε μπορούμε να αποκοπούμε από τον υπόλοιπο κόσμο, η μάχη να μην πληρώσουμε δεν μπορεί να θεωρηθεί κερδισμένη. Για παράδειγμα ήδη από σήμερα παρακρατούνται υπέρ του ΔΝΤ πληρωμές αμερικανικών τουριστικών πρακτορείων που έπρεπε να φτάσουν σε ελληνικά ξενοδοχεία (δείτε εδώ) Η επίπτωση στην οικονομία τέτοιων μέτρων για διασφάλιση των πιστωτών θα είναι καταστροφική. Σε περίπτωση που οι δανειστές πετύχουν να δικαιωθούν για τα ποσά που τους οφείλουμε, αυτά θα πρέπει να πληρωθούν σε ευρώ, ενώ εμείς θα εισπράττουμε σε δραχμές. Αυτό αυτόματα θα πολλαπλασιάσει το χρέος σε περίπτωση υποτίμησης της νέας δραχμής.
6. Η επιστροφή σε εθνικό νόμισμα θα επανεκκινήσει την οικονομία
Αυτό είναι μόνο εν μέρει ορθό. Αν πάρουμε πολλές φτωχές χώρες στον κόσμο, θα δούμε ότι πολλές από αυτές έχουν εθνικό νόμισμα. Το εθνικό νόμισμα δεν αρκεί για να γίνει ελκυστική μια οικονομία για επενδύσεις. Βοηθάει, αν και άλλες προϋποθέσεις πληρούνται, γιατί ενδέχεται να βελτιώσει τις σχετικές τιμές: οι εξαγωγές τονώνονται, οι εισαγωγές μειώνονται. Τα εισαγώμενα σε κάποιο βαθμό υποκαθίστανται από εγχώρια παραγωγή. Αλλά γι’ αυτό, θα πρέπει η οικονομία να πληροί ελάχιστες προϋποθέσεις σταθερότητας και ασφάλειας για τις επενδύσεις, ώστε κάποιοι να αποφασίσουν να επενδύσουν. Κάτι τέτοιο είναι πολύ μακρυά από εμάς αυτή τη στιγμή. Η σταθερότητα είναι κάτι που χτίζεται εξαιρετικά αργά, και γκρεμίζεται εξαιρετικά γρήγορα. Αυτή τη στιγμή οι επενδύσεις είναι τόσο απόμακρες για την Ελλάδα, που θα χρειαστεί σειρά καλά σχεδιασμένων βημάτων και ηρεμίας για να αρχίσουν να επανέρχονται.
7. Ένα ΟΧΙ στο δημοψήφισμα θα «δείξει σε αυτούς που ως τώρα καλοπερνούσαν τί σημαίνει φτώχεια»
Μύθος. Αυτοί που ως τώρα καλοπερνούσαν θα έχουν σημαντικές απώλειες διότι η χώρα θα καταρρεύσει. Αλλά ταυτόχρονα είναι και οι πιο καλά προστατευμένοι: έχουν περιουσιακά στοιχεία σε χώρες που δε θα επηρεαστούν. Με την κατάρρευση της χώρας, η αξία αυτών των περιουσιακών στοιχείων θα πολλαπλασιαστεί σε όρους Ελλάδας. Ένα παράδειγμα: αν πωλήσαμε εν έτη 2010 ένα διαμέρισμα προς 100.000 ευρώ και τοποθέτησαμε τα χρήματά σε λογαριασμό του εξωτερικού, άτοκα, αυτή τη στιγμή έχουμε 100.000 ευρώ. Η πτώση των τιμών των ακινήτων έχει κάνει αυτό το διαμέρισμα να αγοράζεται 50.000 ευρώ αυτή τη στιγμή. Αν επιπλέον πάμε σε δραχμή, μια υποτίμηση της δραχμής κατά 50% (ένα μέτριο σενάριο βραχυπρόθεσμα), θα μειώσει την αξία αυτού του διαμερίσματος για εμάς στα 25.000, διότι εμείς θα συνεχίσουμε να κρατάμε την περιουσία μας στο εξωτερικό. Θα μπορούμε να ξαναγοράσουμε το ίδιο σπίτι στο ένα τέταρτο της αξίας του. Θα διπλασιαστεί δηλαδή η αγοραστική μας δύναμη στην Ελλάδα. Αυτό φυσικά ισχύει μόνο για τους πιο ισχυρούς. Οι πιο αδύναμοι θα βιώσουν μόνο τα ισχυρότατα αρνητικά σοκ της μετάβασης. Οι άνεργοι και όσοι δεν έχουν κάποια μετρητά, δε θα μπορούν να επιβιώσουν χωρίς ανθρωπιστική βοήθεια. Οι πιο αδύναμοι ασθενείς θα διακινδυνεύσουν με άμεσο θάνατο από την έλλειψη περίθαλψης. Οι πιο φτωχοί θα κινδυνέψουν πιο άμεσα και με τον πιο δραματικό τρόπο.
8. Το σοκ μιας εξόδου της Ελλάδας είναι διαχειρίσιμο για μας και καταστροφικό για την Ευρώπη
Μύθος και αντιστροφή της πραγματικότητας. Αυτός ο μύθος είναι καταστροφικός και ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τη λάθος στρατηγική μας και για το ότι αυτή τη στιγμή αντιμετωπίζουμε μια κατάρρευση που είναι δύσκολο να αποφευχθεί. Στη θεωρία παιγνίων που αναλύει στρατηγικές αποφάσεις, όταν εξετάζουμε πώς θα συμπεριφερθούν τα στρατηγικά μέρη, το πιο σημαντικό είναι να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε καταλάβει καλά, τόσο τους κανόνες του παιχνιδιού όσο και τις αποδόσεις (κέρδη και ζημίες) των μερών. Αν κάνουμε λάθος, ενδέχεται να οδηγηθούμε σε ολέθρια συμπεράσματα. Για την Ελλάδα μια έξοδος αυτή τη στιγμή δεν είναι διαχειρίσιμη σε όρους Δυτικής Ευρώπης όπως εμείς γνωρίζουμε. Δε συζητάμε για μια δυσκολία κατανάλωσης για μερικούς μήνες. Συζητάμε κατά πάσα βεβαιότητα για πλήρη κατάρρευση όλων των κλάδων άμεσα. Βαθύτατες και βαρύτατες κοινωνικές αναταραχές με ικανότατο αριθμό νεκρών. Η εμπειρία από παρόμοιες (λιγότερο δραματικές) καταστάσεις μας έχει δείξει ότι θα οδηγηθούμε σε γενικευμένες συρράξεις και πιθανώς ανάγκη επιβολής περιορισμών στην κυκλοφορία ή και στρατιωτικού νόμου. Στις πόλεις, ιδιαίτερα, οι συνθήκες ενδέχεται να γίνουν αφόρητες. Οι πιο αδύναμοι θα υποφέρουν περισσότερο. Οι επιπτώσεις ενδέχεται να είναι και γεωπολιτικές με άγνωστους κινδύνους και καταστροφικά αποτελέσματα.
Παράλληλα η Ευρώπη έχει κατορθώσει να θωρακιστεί σε μεγάλο βαθμό από τον κίνδυνο. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα μπορεί τώρα και νομικά να παρέμβει και να βοηθήσει στο να αποσοβηθούν πιθανές αναταράξεις. Το χρέος κρατάται κατά κύριο λόγο από φορείς που είναι προστατευμένοι καθώς οι πληρωμές προς αυτούς έχουν προγραμματισθεί μετά από 5-6 έτη. Επιπλέον, μια δική μας οικειοθελής αποχώρηση (διότι αυτό ακριβώς σημαίνει ΟΧΙ στο δημοψήφισμα στα μάτια όλου του υπόλοιπου κόσμου) θα προσφέρει στις αγορές την ασφάλεια, ότι η υπόλοιπη Ευρωζώνη που θέλει να παραμείνει ενωμένη, δεν κινδυνεύει. Διότι τους δίνουμε μόνοι μας το επιχείρημα ότι, εμείς φεύγουμε διότι εμείς το θέλουμε. Σε μεγάλο βαθμό με αυτήν την κίνηση καταστρέφουμε κάθε επιχείρημά μας.
9. Μπορούμε να πούμε ΟΧΙ και να παραμείνουμε στο Ευρώ
Μύθος. Αν πούμε όχι αυτομάτως κάθε ελπίδα στήριξης από την ΕΚΤ καταρρέει. Θα είμαστε αναγκασμένοι να ζητήσουμε (να ικετεύσουμε) μόνοι μας την αποχώρισή μας από το κοινό νόμισμα. Διότι δεν θα έχουμε μέσα συναλλαγών. Ένα ΟΧΙ θα μας οδηγήσει να αναζητήσουμε άμεσα την επιστροφή στη δραχμή (ή όπως ονομάσουμε το καινούριο νόμισμα), με τις συνέπειες που πολλοί συνάδελφοι οικονομολόγοι έχουν επανειλημμένως περιγράψει.
10. Αν πούμε ΝΑΙ, όλα σώζονται
Δε μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Με ένα ΝΑΙ και προσεκτικά βήματα από μια κυβέρνηση που θέλει και μπορεί να συνεργαστεί με την υπόλοιπη Ευρώπη, υπάρχουν ελπίδες αργά αργά να ξαναβγούμε από την κρίση. Αν έχουμε ελπίδες να επανέλθουμε χωρίς δραματικές και (αρνητικές) ιστορικές συνέπειες, αυτές περνάνε μόνο μέσα από ένα ΝΑΙ και από την υιοθέτηση λογικών και σοβαρών πολιτικών, τέτοιων που στα προηγούμενα 5 χρόνια δεν έχουμε πετύχει να εφαρμόσουμε.
Κλείνουμε με την επισήμανση ότι ο διχασμός δεν βοηθάει και η ελπίδα δεν πρέπει να χάνεται. Ακόμα μπορούν να γίνουν βήματα μπροστά. Είναι ζωτικής σημασίας για το μέλλον μας και για τη χώρα, να προσπαθήσουμε να ψηφίσουμε με καθαρό μυαλό. Ακόμα σημαντικότερο της ψήφου όμως είναι οι πράξεις που θα ακολουθήσουν. Τα προβλήματα μπορούν να αντιμετωπισθούν μόνο μέσα στην Ευρώπη.
12°
