Η νηπιοποίηση της ζωής μας

Την Τετάρτη το πρωί ήμουν στο shuttle, στο τρενάκι που συνδέει το Νότιο με το Βόρειο Terminal στο Gatwick. Η ψευδο-παιδική, παιχνιδιάρικη φωνή της εκφωνήτριας που διαφήμιζε πακέτα διακοπών της EasyJet σαν να μιλάει σε μωρά, ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Ένιωσα να πνίγομαι, σαν να είμαι στον βυθό του ωκεανού, σαν να μην μπορώ να αναπνεύσω.

Πριν δύομισι χρόνια επέλεξα να δώσω τον τίτλο «Άβυσσος» στα σεμινάρια που κάναμε στην Οικία Κατακουζηνού σχετικά με την ντροπή, τον θυμό και τη βία. Ο λόγος ήταν ότι το αίσθημα του ότι είσαι παγιδευμένος σε μια σκοτεινή, κρύα και μοναχική άβυσσο συνδέεται ευθέως με τους δύο πιο αρχέγονους φόβους μας, δηλαδή με δύο συναισθήματα που βρίσκονται στον πυρήνα άλλων δευτερεόντων συναισθημάτων όπως η αδικία, η ντροπή και ο θυμός: αυτά είναι αφενός μεν το συναίσθημα του κοινωνικού θανάτου –ο εξωστρακισμός ή αποκλεισμός από την κοινωνία, η απόλυτη μοναξιά–, αφετέρου δε το αίσθημα της απώλειας ελέγχου, ειδικά στο ίδιο μας το σώμα, το μυαλό ή το περιβάλλον.

Αυτοί οι δύο αρχέγονοι φόβοι με κατέκλυσαν εκείνη τη στιγμή: η αίσθηση του ότι δεν ανήκω σε αυτή την κουλτούρα, δεν έχω απολύτως τίποτα κοινό μαζί της, και ότι ταυτόχρονα δεν έχω κανέναν τρόπο να την αποφύγω.

Αν πρωταγωνιστούσα σε ταινία, η σκηνή στο τρενάκι του αεροδρομίου θα εξελισσόταν σε αργή κίνηση στην τρίτη πράξη του έργου. Θα ήταν το αποκορύφωμα μιας συναισθηματικής φόρτισης που χτιζόταν λίγο λίγο εδώ και εβδομάδες, μέρες, ώρες. 

Είναι θλιβερό ότι πηγαίνουμε προς τα πίσω αντί προς τα εμπρός. Τουλάχιστον, όμως, βρίσκουμε την παρηγοριά στα κλασικά, διαχρονικά κείμενα και έργα τέχνης.

Εκ των υστέρων ενώνω τις τελίτσες και συνειδητοποιώ ότι φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους γεγονότα τροφοδοτούσαν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Ο συνεργάτης στον οποίον (όχι παράλογα) έχεις επενδύσει απεριόριστα χρήματα, χρόνο και κόπο, πιστεύοντας ότι είναι ενήλικας επαγγελματίας που στέκεται στα πόδια του και ξέρει τη δουλειά του, αλλά συνειδητοποιείς ότι είναι απλώς άλλο ένα μωρό. Η μετατροπή της βρετανικής ανώτατης εκπαίδευσης σε ένα απέραντο βρεφοκομείο. Η ανελέετη, εδώ και πολλά χρόνια, βλακοποίηση της μαζικής κουλτούρας: ο καρκίνος του dumbing down σε ειδήσεις, κινηματογράφο, τηλεόραση και ίντερνετ. Η αντιμετώπιση των παιδιών ως πορσελάνινων τοτέμ, τη στιγμή που στους χώρους των ίδιων των παιδιών κυριαρχεί η βία και το bullying, η πορνογραφία και η αυτοπροβολή, ο ψηφιακός εθισμός και ο νόμος του ισχυρού. Η ραγδαία κατάρρευση της προσοχής μας και της ικανότητάς μας να συγκεντρωνόμαστε, να διαβάζουμε, να σκεφτόμαστε, να φανταζόμαστε, να ελπίζουμε, να σχεδιάζουμε και να διεκπεραιώνουμε μεγάλα και σημαντικά πράγματα. Ο αφανισμός της κριτικής σκέψης και της λογικής μεθόδου στον δημόσιο λόγο και στην πολιτική ζωή από την προβολή αρετής (virtue signalling), τους ηθικούς πανικούς, τον διαγκωνισμό ταυτοτικών ομάδων για την ιδιότητα του θύματος, την επιβολή επικοινωνιακών κλισέ στις επιχειρήσεις, και –πιο πρόσφατα– την άνοδο του αυταρχισμού και την πτώση της δημοκρατίας. Στα αγγλικά υπάρχει μια πολύ ωραία λέξη για όλα αυτά: infantilisation. Νηπιοποίηση.

Τα ίδια ακριβώς βέβαια έλεγε και η Σχολή της Φρανκφούρτης πριν από 100 χρόνια. Και είμαι σίγουρος ότι τα ίδια λένε και έλεγαν πάντα όσοι έφταναν στην ηλικία μου, κι ακόμη πιο μετά στη ζωή τους.

Η πραγματικότητα όμως δεν αλλάζει· κι αυτή είναι ότι νιώθω να πνίγομαι από μια κυρίαρχη κουλτούρα την οποία εμείς, με την ανοχή, τις επιλογές ή και τα αδιέξοδά μας, ενθαρρύνουμε να συνεχίζει να μας αντιμετωπίζει ολοένα και περισσότερο ως νήπια, ως λοβοτομημένους. Με μηδενική μνήμη, μηδενική αισθητική, μηδενική κριτική ικανότητα, μηδενική ανθεκτικότητα, μηδενικές αρχές, μηδενικό κίνητρο. Έτσι καλλιεργούνται η βαρβαρότητα, η βία και η ανελευθερία.

Εντωμεταξύ, όλα αυτά τα συνειδητοποίησα εκ των υστέρων, σε ανύποπτο χρόνο. Έβαλα να δω την πρώτη ταινία από τον αριστουργηματικό «Δεκάλογο» (1989-1990) του Κισλόφσκι. Δέκα τηλεταινίες μίας ώρας, εμμέσως εμπνευσμένες από τις Δέκα Εντολές. Ήταν σαν να αναδύομαι από τον βυθό και να μπορώ να ανασάνω για πρώτη φορά μετά από μέρες. Σαν κάποιος να μου δίνει πνευματική τροφή και νερό σε μια έρημο. Σαν να με αντιμετωπίζει ως νοήμονα άνθρωπο, που έχει διαβάσει και σκεφτεί πέντε πράγματα στη ζωή του, και όχι ως πνευματικά και ηθικά άβουλο νήπιο, ικανό μόνο να σκρολάρει τους ινφλουένσερς.

Δεν ξέρω αν πλέον κυκλοφορούν καλές ταινίες ή αν γίνονται ουσιαστικές συζητήσεις ή αν γράφονται κείμενα που θα μας φωτίσουν και θα μας αλλάξουν τη ζωή προς το καλύτερο. Υπάρχει όμως ένας τεράστιος πλούτος από άλλες εποχές, όταν ο κόσμος μπορούσε ακόμη να σωπάσει και να παρακολουθήσει ιστορίες και σκέψεις, χωρίς να πρέπει αμέσως να προβάλει το εγώ του. Είναι θλιβερό ότι πηγαίνουμε προς τα πίσω αντί προς τα εμπρός. Τουλάχιστον, όμως, βρίσκουμε την παρηγοριά εκεί: στα κλασικά, διαχρονικά κείμενα και έργα τέχνης.