Τι κάνει τις γειτονιές «επιτυχημένες» και ποια είναι τα λάθη που αποφεύγουν;

Γειτονιά: μια γεωγραφικά εντοπισμένη κοινότητα σε μια πόλη, κωμόπολη, προάστιο ή αγροτική περιοχή, που μπορεί να αποτελείται από έναν μόνο δρόμο και τα κτίρια που τον περιστοιχίζουν. Οι γειτονιές είναι συχνά κοινωνικές κοινότητες με συχνή αλληλεπίδραση «πρόσωπο με πρόσωπο» μεταξύ των κατοίκων της. Οι ερευνητές δεν έχουν συμφωνήσει σε έναν ακριβή ορισμό, αλλά μπορεί κανείς να περιγράψει τη γειτονιά ως μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή και λειτουργικά ως ένα σύνολο κοινωνικών δικτύων. Aυτή η κατοικημένη μονάδα αποτελεί σήμερα αντικείμενο ερευνών και ανησυχιών: ο Benjamin Herold περιγράφει σ’ ένα βιβλίο του που κυκλοφόρησε πέρυσι την παρακμή των προαστίων στις Ηνωμένες Πολιτείες· ο Danny Kruger κάνει λόγο για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τη Βρετανία, με έμφαση στη σπουδαιότητα της κοινότητας, της τοποφιλίας και της εθνικής ταυτότητας· ο Alexis Madrigal παρουσιάζει τη διάλυση των αφροαμερικανικών συνοικιών στο Όουκλαντ της Καλιφόρνια· πλήθος πολιτισμικών ερευνών συνδέουν την καταστροφή των κοινωνικών σχέσεων στις παλιές γειτονιές με την πολιτική της πολυπολιτισμικότητας.

Σύμφωνα με τον γνωστό επιστήμονα του άστεως Lewis Mumford, «Οι γειτονιές συγκροτούνται οπουδήποτε συγκεντρώνονται άνθρωποι και εγκαθίστανται σε μόνιμες οικογενειακές κατοικίες […] Πολλές από τις λειτουργίες της πόλης τείνουν να κατανέμονται με φυσικό τρόπο, χωρίς καμιά θεωρητική ενασχόληση ή πολιτική κατεύθυνση, στις γειτονιές». Οι περισσότερες από τις αρχαιότερες πόλεις στον κόσμο, όπως ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι, εμφανίζουν στοιχεία για την παρουσία κοινωνικών συνοικιών. Τα ιστορικά έγγραφα ρίχνουν φως στη ζωή της γειτονιάς σε πολλές προβιομηχανικές πόλεις στη Δύση και στην Ανατολή.

Οι γειτονιές δημιουργούνται συνήθως από την κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων που ζουν ο ένας κοντά στον άλλο. Υπό αυτή την έννοια, είναι τοπικές κοινωνικές μονάδες μεγαλύτερες από τα νοικοκυριά οι οποίες δεν υπόκεινται άμεσα στον έλεγχο των αξιωματούχων της πόλης ή του κράτους. Σε ορισμένες προβιομηχανικές αστικές παραδόσεις, βασικές δημοτικές λειτουργίες όπως η προστασία, η κοινωνική ρύθμιση των γεννήσεων και των γάμων, ο καθαρισμός και η συντήρηση αναλαμβάνονται ανεπίσημα από τις γειτονιές, όχι από τις αστικές κυβερνήσεις. Αυτό το μοτίβο είναι καλά τεκμηριωμένο για τις ιστορικές ισλαμικές πόλεις. Εκτός από τις κοινωνικές γειτονιές, οι περισσότερες αρχαίες και ιστορικές πόλεις είχαν επίσης διοικητικές περιφέρειες που είχαν καθοριστεί επιτούτου από τους αξιωματούχους για φορολογικούς σκοπούς, για τήρηση αρχείων και για κοινωνικό έλεγχο. Αν και οι διοικητικές περιφέρειες είναι συνήθως μεγαλύτερες από τις γειτονιές, μερικές συμπίπτουν με τις γειτονιές, οδηγώντας σε υψηλό επίπεδο ρύθμισης της κοινωνικής ζωής από την πλευρά των αρχών. Για παράδειγμα, στην κινεζική πρωτεύουσα Chang'an της περιόδου Τανγκ, οι γειτονιές ήταν αυστηρά οριοθετημένες και υπήρχαν κρατικοί αξιωματούχοι που ήλεγχαν προσεκτικά τη ζωή και τη δραστηριότητα σε αυτό το τοπικό επίπεδο. Οι γειτονιές στις προβιομηχανικές πόλεις είχαν συχνά κάποιο βαθμό κοινωνικής εξειδίκευσης ή διαφοροποίησης. Οι εθνοτικές γειτονιές ήταν σημαντικές σε πολλές πόλεις του παρελθόντος και παραμένουν συνηθισμένες στις πόλεις σήμερα: εβραϊκές, ιταλικές, ιρλανδικές, Καθολικές κτλ. Ταυτοχρόνως, διαμορφώθηκαν γειτονιές που συγκέντρωναν συγκεκριμένες οικονομικές δραστηριότητες: χειροτεχνία, λιανικό εμπόριο, διασκέδαση. Κι όπως είναι φυσικό, σε κοινωνίες με θρησκευτικό πλουραλισμό οι γειτονιές δημιουργούνταν και λειτουργούσαν στη βάση μιας κοινής θρησκείας ή/και μιας κοινής καταγωγής: το φαινόμενο συνδέεται με τη μετανάστευση από το χωριό στην πόλη και γενικότερα από τον αγροτικό στον αστικό κόσμο.

Η κοινωνιολογία της γειτονιάς είναι ένα υποπεδίο της αστικής κοινωνιολογίας που μελετά τις τοπικές κοινότητες ως προς τις ανισότητες υγείας, ως προς τα ποσοστά εγκατάλειψης του σχολείου, τη χρήση ναρκωτικών, τη συμμετοχή στις εκλογές, το εύρος του εθελοντισμού, αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης. Αυτοί οι κοινωνιολόγοι, αν και έχουν μεταξύ τους πολλές ιδεολογικές διαφορές, συμφωνούν στο ότι η κοινωνική συνοχή σε επίπεδο γειτονιάς είναι απολύτως απαραίτητη για την ασφάλεια, την οικονομία και την υγεία. Έτσι, η διάλυση μιας γειτονιάς εξαιτίας, λόγου χάρη, μιας λανθασμένης πολεοδομικής επέμβασης ή μιας πολιτισμικής ανατροπής (μετανάστες, εγκληματικές ομάδες), θεωρείται πάντοτε αρνητική εξέλιξη που υποβαθμίζει την ποιότητα της ζωής. Άρα, το κοινωνικό και πολεοδομικό στοίχημα είναι πάντοτε η αναζωογόνηση της γειτονιάς η οποία ευνοεί την κοινωνικότητα. Ο κανόνας διαμορφώνεται από τα χαρακτηριστικά των συνοικιών που φαίνονται «επιτυχημένες».

Ποιες είναι επιτυχημένες συνοικίες και τι κάνουν σωστά; Ποια λάθη αποφεύγουν;

Για παράδειγμα, πολλές «επιτυχημένες» παραδοσιακές συνοικίες διατηρούν τη μορφολογία τους —στενά δρομάκια, χαμηλά σπίτια, πλατείες— προλαβαίνουν την παρακμή των κτιρίων, συντηρούν τις υποδομές και εξασφαλίζουν πρόσβαση σε σύγχρονες υπηρεσίες. Συχνά, παρατηρείται διελκυστίνδα μεταξύ της παράδοσης και του εκσυγχρονισμού με αποτέλεσμα αντικατάσταση παραδοσιακών οικιών με πολυκατοικίες, πολεοδομικά πειράματα και αύξηση τουρισμού ο οποίος με τη σειρά του ενισχύει τις τάσεις του αστικού εξευγενισμού (gentrification). Μια επιτυχημένη γειτονιά είναι συνήθως πλουραλιστική ως προς τη σύνθεσή της, περιλαμβάνοντας κατοίκους και χρήστες όλων των ηλικιών και των κοινωνικών στρωμάτων, καθώς και μικρές επιχειρήσεις και παραδοσιακά καταστήματα (παντοπωλεία, φούρνους, καφενεία). Προπάντων, η επιτυχία μιας γειτονιάς εξαρτάται από τη συμπεριφορά των κατοίκων· από το κατά πόσον συμμετέχουν στη διατήρηση της τοπικής κληρονομιάς και τηρούν τους νόμους.

Στον σύγχρονο κόσμο γίνεται προσπάθεια δημιουργία Smart neighborhoods με ενσωμάτωση ενεργειακής απόδοσης, ψηφιακών υπηρεσιών χωρίς αλλοίωση του χαρακτήρα τους, πράσινες παρεμβάσεις με δημιουργία κοινοχρήστων χώρων με φυτά, διαχείριση απορριμμάτων, βιώσιμες μετακινήσεις. Σημαντικό ρόλο στις έξυπνες γειτονιές έχει η αντιστάθμιση της gentrification με πολιτικές κοινωνικής κατοικίας ώστε να διευκολύνεται η παραμονή των κατοίκων με χαμηλό εισόδημα. Αλλά τα διλήμματα παραμένουν άλυτα: Πώς θα προστατευτεί η ταυτότητα της γειτονιάς χωρίς να εμποδιστεί η ανάπτυξη; Πού τοποθετείται το όριο μεταξύ «ζωντανής γειτονιάς» και «τουριστικής βιτρίνας»;

Στην πραγματικότητα, ο όρος «επιτυχημένες συνοικίες» μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα: οικονομική ευημερία, ποιότητα ζωής, καινοτομία, πολιτιστική σπουδαιότητα, ακόμα και φήμη στον παγκόσμιο χάρτη. Αλλά ίσως να συμφωνήσουμε όλοι ότι το Vesterbro στην Κοπεγχάγη είναι καλό παράδειγμα βιώσιμης αστικής ανάπτυξης με έμφαση στην κοινωνική ένταξη κι ότι το Fitzroy στη Μελβούρνη παρουσιάζει πολιτισμική ποικιλομορφία, υψηλή ποιότητα ζωής και καλλιτεχνική δημιουργικότητα. Η περιοχή Shibuya στο Τόκιο θεωρείται επίσης «επιτυχημένη» διότι συνδυάζει αρμονικά την παραδοσιακή με την υπερσύγχρονη ζωή· αν και πυκνοκατοικημένη, προσφέρει ασφάλεια και τάξη. Το Marais στο Παρίσι είναι μια ιστορική συνοικία γεμάτη μουσεία, γκαλερί και καφέ, πολύ δημοφιλής για τις LGBTQ+ κοινότητες, αλλά ίσως υπερβολικά τουριστική· όσο για το SoHo της Νέας Υόρκης δείχνει πώς μια περιοχή με βιοτεχνίες μπορεί να μεταμορφωθεί στο ακριβότερο μέρος στον κόσμο. Το Trastevere στη Ρώμη διατηρεί τον ρομαντισμό του, αλλά το Kreuzberg στο Βερολίνο έγινε από εργατική γειτονιά, hipster και στη συνέχεια επίκεντρο startup και τεχνολογίας. Ορισμένες γειτονιές στο Μπρούκλιν, π.χ. το Williamsburg, έχουν διανύσει μακρύ δρόμο από την παρακμή στη ζωντάνια και στην ευημερία. Εξάλλου, η οικονομική άνοδος της Ασίας ευνόησε ορισμένες γειτονιές όπως η Orchard Road στη Σιγκαπούρη —μια πολυτελής συνοικία με εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία υψηλών προδιαγραφών, σύγχρονη πολεοδομία, υποδειγματική διαχείριση δημόσιου χώρου και κυκλοφορίας— η Colaba στο Μουμπάι (Ινδία), η Xintiandi στη Σαγκάη, η Apgujeong στη Σεούλ και το Sandton στο Γιοχάνεσμπουργκ, που θεωρείται το «πλουσιότερο τετράγωνο της Αφρικής», με έδρα τραπεζών, πολυεθνικών και εμπορικών κέντρων. Καθώς η «επιτυχία» έχει διαφορετικά κριτήρια σε κάθε ήπειρο, οι Αιγύπτιοι είναι υπερήφανοι για το Zamalek του Καΐου, οι Νιγηριανοί για το Lekki του Λάγκος, οι Μεξικανοί για τον Polanco της Πόλης του Μεξικού και οι Αργεντίνοι για το Palermo του Μπουένος Άιρες.