Η Βόρεια Ελλάδα γέμισε Βαλκάνιους. Ναι, τι;

Η λέξη «Βαλκάνιος» στην ελληνική καθημερινή γλώσσα δεν είναι ουδέτερη. Δεν τη λες για να περιγράψεις πολιτιστική εγγύτητα ή κοινή ιστορία. Τη λες μ’ εκείνο τον τόνο που θέλει να δείξει ότι εμείς είμαστε λίγο πιο «Ευρωπαίοι» από τους άλλους – λες και η γεωγραφία μάς ξεπλένει από τη βαλκανικότητα.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια οι αναφορές σε «ορδές Βαλκάνιων» στη Βόρεια Ελλάδα εμφανίζονται διαρκώς στα δελτία ειδήσεων και στα καλοκαιρινά ρεπορτάζ. Η εικόνα είναι πάντα η ίδια: παραλίες της Χαλκιδικής γεμάτες τουρίστες από τις βόρειες γειτονιές μας, με έναν υπόγειο υπαινιγμό υποβάθμισης. Κι όμως, η Πελοπόννησος είχε «αγοραστεί» από Γάλλους και Γερμανούς πολύ πριν από την «απόβαση» αυτών των επισκεπτών στη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική. Μόνο που εκείνοι έφερναν μαζί τους το κύρος του Κεντροευρωπαίου: την πειθαρχία, την τάξη, τον σεβασμό στον κοινόχρηστο χώρο. Οι Βαλκάνιοι δεν το κουβαλούν αυτό – ή τουλάχιστον έτσι θέλουμε να πιστεύουμε. Ίσως γι’ αυτό μας ενοχλεί η εικόνα τους, περισσότερο απ’ όσο θα τολμούσαμε να παραδεχτούμε.

Η ειρωνεία; Είμαστε κι εμείς Βαλκάνιοι. Απλώς δεν μας αρέσει να κοιτάμε αυτόν τον καθρέφτη. Και τώρα που οι παραλίες της Χαλκιδικής γεμίζουν από βόρειους γείτονες, ξαναβλέπουμε μπροστά μας συνήθειες που η Ελλάδα –και ειδικά η μικρομεσαία της τάξη–χρειάστηκε δεκαετίες να ξεμάθει: το πεταμένο τσιγάρο στην άμμο, τον φωναχτό καβγά στην ταβέρνα, την καρέκλα που μπαίνει σαν «ιδιοκτησία» μπροστά στη θάλασσα.

Κι εδώ είναι που αυτοί οι τουρίστες μάς θυμίζουν τον εαυτό που νομίζουμε ότι αφήσαμε πίσω: SUV παρκαρισμένα πάνω στην άμμο, επιδείξεις πλούτου με ακριβά ρούχα και κοσμήματα στην παραλία, συμπεριφορές που φωνάζουν «κοιτάξτε πόσο καλά περνάω». Το παράδοξο είναι πως παρόμοιες εικόνες βλέπεις και στα νησιά, μόνο που εκεί ο «θόρυβος» προέρχεται από Σαουδάραβες, Λιβανέζους ή άλλους επισκέπτες της διεθνούς νεοπλουτίας. Κι όμως, η λέξη «Βαλκάνιοι» εξακολουθεί να κουβαλάει μια ρατσιστική χροιά – όχι εθνοτική τόσο, όσο αισθητική. Είναι το πώς ντύνονται, πώς καταναλώνουν, πώς στήνουν την παρουσία τους. Μια προκατάληψη που δεν ενεργοποιείται με την ίδια ένταση όταν οι ίδιες συμπεριφορές έρχονται από πιο «εξωτικούς» ή πλούσιους προορισμούς.

Το «πρόβλημα» δεν είναι οι Βαλκάνιοι· είναι η τριβή ανάμεσα σε δύο τουριστικές κουλτούρες. Η μία θέλει να δείχνει πως ανήκει στο ευρωπαϊκό καλοκαίρι τού «σεβόμαστε τον χώρο» και η άλλη κουβαλάει το αυθεντικό, ακατέργαστο καλοκαίρι του «ο χώρος είναι δικός μου». Και κάποιοι θέλουν να διαχωριστούν από τη βαλκανικότητα για να αισθανθούν πιο δυτικοί.

Εδώ ο Βασίλης Ραφαηλίδης θα γελούσε. Στο «Οι λαοί των Βαλκανίων» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), εξηγεί ότι εμείς και οι γείτονες μοιραζόμαστε τις ίδιες αντιφάσεις, τα ίδια κουσούρια και την ίδια γοητεία. «Οι Βαλκάνιοι δεν έχουν πρόβλημα να ζουν με τις αντιφάσεις τους. Έχουν μάθει να τις θεωρούν φυσικό φαινόμενο». Κι ίσως αυτό μας ενοχλεί: μας θυμίζουν ότι το «εμείς» και το «αυτοί» είναι, στην πραγματικότητα, το ίδιο πράγμα με μικρές παραλλαγές.

Οπότε, πριν ξαναπείς με εκείνο το προβληματισμένο ύφος «η Βόρεια Ελλάδα γέμισε Βαλκάνιους», αναρωτήσου μήπως η παραλία που φαντάζεσαι ως «καθαρά ελληνική» είναι, στην πραγματικότητα, βαλκανική από καταβολής της.