Η Μαριτίνα Λεοντσίνη γράφει για λόγιες Ελληνίδες την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και τον ρόλο του Αγώνα στη γένεση του γυναικείου φιλελληνικού κινήματος.
Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε, εκτός από την έμπρακτη συμμετοχή στον αγώνα γενικά των Ελλήνων, για την απελευθέρωσή τους, και τη συμβολή των γυναικών στην πνευματική ενίσχυση της Ελληνικής Επανάστασης. Επίσης, να εντοπίσουμε την ευαισθητοποίηση ευρύτερα, την ίδια περίοδο, της Ελληνικής Διασποράς καθώς και πολιτών στην Ευρώπη και στην Αμερική που τάχθηκαν υπέρ του Ελληνικού Αγώνα. Θα αναφερθώ ειδικότερα στις γυναίκες που αναδείχθηκαν μέσω της γραφής τους και άλλων δραστηριοτήτων στην ανασυγκρότηση και στην αναγέννηση του έθνους και στις ευρυμαθείς γενικότερα γυναίκες που συνέβαλαν στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Οι γυναίκες, που προέρχονταν από τον κύκλο των Φαναριωτών, από τα Επτάνησα αλλά και από τον ευρύτερο οθωμανοκρατούμενο ελληνικό χώρο, ενίσχυσαν σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων από τα προεπαναστατικά χρόνια και την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Οι περισσότερες αυτές γυναίκες συγγραφείς ασχολήθηκαν με τη μετάφραση έργων από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, κυρίως από τα γαλλικά, τα ιταλικά και τα γερμανικά, με στόχο να μεταδώσουν τις ιδέες του Διαφωτισμού και κυρίως έργα που αφορούσαν στην εκπαίδευση των γυναικών και στη διάπλαση του χαρακτήρα τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο της Ευανθίας Καΐρη, η οποία γεννήθηκε στη Χώρα της Άνδρου το έτος 1799 και απεβίωσε στο νησί αυτό το 1866. Η Καΐρη, όπως και άλλες γυναίκες, που ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα του οθωμανοκρατούμενου ελλαδικού χώρου όπως και οι Φαναριώτισσες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, έχοντας λάβει ευρεία μόρφωση, συνέβαλαν στην ανάπτυξη των γραμμάτων, κυρίως μέσω της μετάφρασης έργων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Μέσω της μετάφρασης μετείχαν στον ανδρικό συγγραφικό χώρο, χωρίς όμως άμεσα να εκτίθενται μέσω των γραπτών τους στη δημόσια σφαίρα, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την ηθική και την προσωπική τους ακεραιότητα. Η Καΐρη προχώρησε σε σημαντικό μεταφραστικό έργο, καθώς είχε ως στόχο, μέσω αυτής της δραστηριότητας, να συνεισφέρει στη διάδοση, στη «μετακένωση» των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Σε επιστολή της προς τον Αδαμάντιο Κοραή ανέφερε χαρακτηριστικά πως στόχος της ήταν, μέσω των μεταφράσεων, «να ὠφελήσω κατά τή δύναμίν μου, τό Γένος ἡμῶν». Η Καΐρη αφιέρωσε τη ζωή της στη στήριξη της Ελληνικής Επανάστασης μέσω των γραπτών της και ανέδειξε τη συνεισφορά των «αφανών γυναικών» σ’ αυτήν. Ιδανικό της παρέμεινε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της η απόκτηση της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας των Ελλήνων και των Ελληνίδων και η αναγκαιότητα διάδοσης της εκπαίδευσης και των ιδεών του Διαφωτισμού σε όλους τους Έλληνες και περισσότερο στις γυναίκες που θεωρούσε ότι αυτές είχαν περισσότερη ανάγκη, ώστε να καταστούν περισσότερο ικανές να βοηθήσουν στην οικοδόμηση υγιών και στέρεων βάσεων για το αναδυόμενο ελληνικό κράτος.
Η Καΐρη μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα το έργο του Γάλλου διαφωτιστή Antoine Léonard Thomas με τίτλο Μάρκου Αυρηλίου Αυτοκράτορος το υπό Θωμά του ρήτορος γαλλιστί εγγεγραμμένον Εγκώμιον Μάρκου (Éloge de Marc Aurèle), που είχε εκδοθεί στη γαλλική γλώσσα το 1775, την οποία ολοκλήρωσε το έτος 1819 αλλά εκδόθηκε ωστόσο το 1835. Η Καΐρη μετέφρασε ακόμη (σε ηλικία 18 ετών) το έργο του επίσης Γάλλου λόγιου, François Fénelon, με τίτλο Περί ανατροφής των νεανίδων του γάλλιου ιερωμένου και ποιητή Φρανσουά Φενελόν (Traité sur l’education des filles), που είχε εκδοθεί το 1687. Υποστήριζε ενθέρμως πως οι γυναίκες έπρεπε γενικά να μπορούν να λαμβάνουν εκπαίδευση και ιδιαιτέρως οι Ελληνίδες, κυρίως λόγω της ένδοξης αρχαιοελληνικής καταγωγής τους και της ιδιαίτερης σημασίας που είχαν ως μητέρες για την ανατροφή άξιων, προς το παρελθόν τους, μελλοντικών Ελλήνων πολιτών. Έχοντας ως στόχο να παροτρύνει τις γυναίκες να λαμβάνουν εκπαίδευση, μετέφρασε επιλεγμένα μέρη του έργου του Jean-Nicolas Bouilly, Conseils à ma fille, που είχε εκδοθεί το 1811 στο Παρίσι. Η μετάφρασή της με τίτλο Συμβουλαῖ πρός τή θυγατέρα μου, εκδόθηκε στις Κυδωνίες το 1820, έπειτα από παρότρυνση του αδελφού της Θεόφιλου. Η Καΐρη, παρότι συνέχισε το μεταφραστικό της έργο, αφιερώνεται συγγραφικά σχεδόν αποκλειστικά στην ανάδειξη όψεων της Ελληνικής Επανάστασης.
Στις 17 Απριλίου του 1825 συνέταξε την Ἐπιστολή Ἑλληνίδων τινῶν πρός τάς φιλελληνίδας συντεθεῖσα παρά τινος τῶν σπουδαιοτέρων Ἑλληνίδων. Μέρος της επιστολής δημοσιεύθηκε ανώνυμα μερικούς μήνες αργότερα στις 31 Ιουλίου του ίδιου έτους και υπογράφηκε από τριανταμία Ελληνίδες στην Ύδρα στην εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου. Για το απόσπασμα της επιστολής, που δημοσιεύθηκε στα Σύμμεικτα της εφημερίδας αυτής, ο εκδότης, ο Ιταλός φιλέλληνας και πρώην καρμπονάρος, Giuseppe Chiappe, αναφέρεται στον πατριωτισμό της ανωνύμου συγγραφέως, καταδεικνύοντάς την ως «μίαν τῶν σπουδαιοτέρων Ἑλληνίδων τῶν Νήσων τοῦ Αἰγαίου Πελάγους», κατονομάζοντάς την ως «καρπόν Εὐανθῆ δένδρου Εὐανθεστέρου». Με αυτόν τον τελευταίο χαρακτηρισμό ο αρθρογράφος υπαινισσόταν φυσικά το όνομα της συγγραφέα, μέσω της χρήσης των παραπάνω επιθέτων.
Το ύφος της επιστολής της προς τις Φιλελληνίδες του εξωτερικού χαρακτηρίζεται από γνήσιο και αυθεντικό πατριωτισμό και διαπνέεται από την πίστη και την πεποίθηση πως για το ιδανικό της ελευθερίας αξίζει κανείς να θυσιάζει ακόμη και την ίδια του τη ζωή. Χαρακτηριστικά αναφέρεται στην επιστολή της: «Ἡ Ἑλλάς θέλει λάβει τήν τέλειαν ἐλευθερίαν καί ἀνεξαρτησίαν της». Περαιτέρω σημείωνε πως οι Έλληνες και οι Ελληνίδες, παρά τις δυσκολίες του Αγώνα φεύγουν από τη ζωή «εὐχάριστοι», γιατί πεθαίνουν «ὑπερ τῆς Πατρίδος μας ἐλεύθεραι, καί ὂχι πλέον δοῡλαι τῶν ἀπανθρωποτέρων τυράννων». Η επιστολή της γνώρισε μεγάλη διάδοση, μέσω της μετάφρασής της στη γαλλική και στην αγγλική γλώσσα. Μεγαλύτερη διάδοση, όμως γνώρισε στο αγγλικό φιλελληνικό περιβάλλον, μέσω της αγγλικής γλώσσας και της μετάφρασης της επιστολής της από τον Βρετανό φιλέλληνα George Lee, μεταφραστή επίσης μέρους του Ὕμνου εἰς τῆν Ἐλευθερία του Διονυσίου Σολωμού.
Η Καΐρη ωστόσο δε διστάζει να καταδικάσει τη στάση ουδετερότητας των Μεγάλων ευρωπαϊκών Δυνάμεων έναντι του Ελληνικού Αγώνα. Στην επιστολή της ασκεί κριτική στις ευρωπαϊκές αυτές χώρες, κατηγορώντας τες πως με την τήρηση της ουδετερότητας αλλά και με άλλες κινήσεις τους δεν υποστήριξαν τους Έλληνες όπως όφειλαν, ως «ομόδελφοι χριστιανοί», αλλά αντιθέτως, έως και κατά τον χρόνο δημοσίευσης της επιστολής της, παρέμεναν με το μέρος των Τούρκων. Ξεχωρίζει, εντούτοις, με έμφαση όλους εκείνους που με κάθε μέσο, θυσιάζοντας ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό, συνέβαλαν στον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία τους. Η παρατήρηση αυτή της Καΐρη συμπίπτει με διηγήσεις και άλλων ευρωπαίων λογίων της περιόδου, που αναφέρονται στην εχθρότητα μερίδας ευρωπαίων προς την Ελληνική Επανάσταση, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των πρώτων πέντε ετών του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, και στην υποστήριξη των Τούρκων από ορισμένες ευρωπαϊκές δυνάμεις και τους ηγεμόνες τους. Η ενεργός και καίρια συμμετοχή του αδελφού της στην Επανάσταση, ήδη από την έναρξή της, ήταν πολύ σημαντική για την ίδια, καθώς έστω και αποσυρμένη στην ιδιωτική σφαίρα, είτε στην Άνδρο είτε στη Σύρο, μέσω του γραπτού της λόγου που αποτελούσε και το «όπλο» της, θέλησε να συμμετέχει ενεργά στον αγώνα των Ελλήνων για την εθνική τους ανεξαρτησία.
Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε και τον διεθνή αντίκτυπο που είχε εκείνη η διάσταση της Ελληνικής Επανάστασης που συνδεόταν με τα βάσανα και τον πόνο του άμαχου ελληνικού πληθυσμού. Το ζήτημα του ελληνικού αυτού «δράματος», που είχε προκαλέσει ο πόλεμος σε πλήθος απροστάτευτων γυναικών, εγκυμονουσών γυναικών, μητέρων αλλά και στα παιδιά τους, όπως και σε μη αξιόμαχους άνδρες, ασθενείς ή προχωρημένης ηλικίας, που, είτε υπέφεραν τις συνέπειες του πολέμου στον τόπο τους είτε είχαν προστρέξει ως πρόσφυγες, κυρίως στα νησιά του Ιονίου, που βρίσκονταν υπό Βρετανική Προστασία, για να σωθούν από τις συνέπειες του πολέμου, προκάλεσαν κύματα συμπαράστασης από φιλέλληνες του εξωτερικού. Η έκρηξη και γενικά η μαρτυρική συνέχιση της Ελληνικής Επανάστασης προκάλεσε ισχυρό φιλελληνικό κίνημα σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις και σε πόλεις των Ηνωμένων Πολιτείων της Αμερικής.
Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα παρατηρείται σημαντική αύξηση της πρόσβασης των Αμερικανίδων γυναικών στην εκπαίδευση, με συνέπεια οι γυναίκες να αρχίσουν να αποκτούν περισσότερο δυναμική παρουσία στη δημόσια σφαίρα. Ακόμη, οι γυναίκες στην Αμερική οργανώνονταν σε φιλανθρωπικούς συλλόγους, συνεισφέροντας, μέσω αυτών, σε ποικίλους σκοπούς, όπως για παράδειγμα, για να παρέχουν ουσιαστική βοήθεια σε οικονομικά ασθενείς και σε άλλες αδύναμες κοινωνικές ομάδες της χώρας τους. Αυτό το φιλανθρωπικό γυναικείο αμερικανικό κίνημα επεκτάθηκε και εκτός Αμερικής, με τις Αμερικανίδες γυναίκες να προστρέχουν σε ενίσχυση του Ελληνικού Αγώνα και να εντάσσονται στο δυναμικό κίνημα των ανδρών Φιλελλήνων, στοχεύοντας στην εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδος και στη διασφάλιση της ελευθερίας στη Δύση και στην ενίσχυση γενικά των χριστιανικών πληθυσμών στον αγώνα τους κατά των Οθωμανών. Οι Φιλέλληνες και οι Φιλελληνίδες, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, θεώρησαν πως ήταν επιτακτική ανάγκη η παροχή βοήθειας στους επαναστατημένους Έλληνες.
Το φιλελληνικό ρεύμα στηρίχθηκε στα ιδανικά της χριστιανικής φιλανθρωπίας και του ανθρωπισμού. Οι Αμερικανίδες Φιλελληνίδες, κατάφεραν με τις ενέργειές τους να ευαισθητοποιήσουν το ευρύ κοινό και κυρίως άλλες Αμερικανίδες να συνδράμουν τον Ελληνικό Αγώνα, παρέχοντας κυρίως σ’ αυτόν οικονομική αρωγή για τη στήριξη των γυναικών και των παιδιών που ανήκαν στις ευάλωτες, λόγω του πολέμου, κοινωνικές ομάδες. Έχοντας ως κοινό στόχο τη στήριξη των Ελλήνων και των Ελληνίδων, λόγω του θαυμασμού που έτρεφαν για αυτούς εξαιτίας κυρίως της παράδοσης του αρχαιοελληνικού τους πολιτισμού αλλά και της πίστης των νεοελλήνων στον χριστιανισμό, το φιλελληνικό αυτό κίνημα των Αμερικανίδων γυναικών συνένωσε πολλούς στο κοινό αυτό όραμα για την ελευθερία των Ελλήνων. Κατάφερε να φέρει κοντά γυναίκες τόσο από τα ανώτερα και εύρωστα οικονομικώς κοινωνικά στρώματα όσο και γυναίκες από τα οικονομικώς ασθενέστερα στρώματα. Όπως αναφέρουν σε επιστολή τους προς τις Ελληνίδες, «αἱ πλούσιαι ἔδωκαν ἐκ τοῡ περισσεύματός των, καί αἱ δέ πτωχαί συνεισέφερον τόν ὀβολόν των εἰς παραμυθίαν σας». Οι Αμερικανίδες θαύμαζαν τις Ελληνίδες, επειδή ο αγώνας τους κρινόταν ως άξιος «πρός μίμηση», αναγνωρίζοντας τις θυσίες των Ελληνίδων γυναικών, καθώς οι επαναστατημένες γυναίκες έχασαν τους συζύγους τους όπως και τα παιδιά τους στους αγώνες για την ανεξαρτησία της χώρας τους. Ιδιαίτερα μάλιστα, καθώς πληροφορούνταν πως αυτές έμεναν χωρίς τροφή και στέγη και «σκεπάζονταν με κλάδους ἐλέας», επειδή προτιμούσαν να έχουν «ἔντιμον θάνατον παρά ζωήν ἂτιμον».
Οι Αμερικανίδες έστελναν κυρίως ρούχα και είδη πρώτης ανάγκης στους επαναστατημένους Έλληνες και προσπαθούσαν με διάφορους τρόπους να ενισχύσουν τα πρώτα σχολεία, που είχαν ιδρυθεί στον ελλαδικό χώρο. Οι Φιλελληνίδες της Αμερικής ανέφεραν σε επιστολή τους προς τις Ελληνίδες, δημοσιευμένη στις 12 Απριλίου του 1828, πως στόχος τους ήταν η στήριξη του Ελληνικού Αγώνα, καθώς, όπως ανέφεραν, «μετ’ ἀδημονίας ἠκολουθήσαμεν τάς κατά το ἑπταετές διάστημα τῆς δεινῆς πάλης γενομένας μεταβολάς τῆς τύχης τῆς Ἑλλάδος». Περίπου τριακόσες Αμερικανίδες προσέφεραν, μέσω του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Νέου Λονδίνου στο Connecticut των Η.Π.Α., φορέματα που οι ίδιες έραβαν για τις Ελληνίδες ως δείγμα συμπαράστασης στον πόνο και στη δυστυχία που οι πολεμικές συγκρούσεις είχαν επιφέρει στις ζωές τους και στις οικογένειές τους. Στηρίζοντάς τες ηθικά σε επιστολή τους αναφέρουν το 1828 για τον Ελληνικό Αγώνα: «Ἂς δοξάσωμεν τὸν ὀικτίρμονα θεόν ὂτι μετά τεσσάρων αἰώνων σκότος καί δουλείαν, ὁ λαμπρός ᾀστήρ τῆς ἐλευθερίας ἐφώτισεν εἰς τό κατατεθλιμμένον στῆθός σας».
Η Ευανθία Καΐρη σε ευχαριστήρια επιστολή που η ίδια συνέταξε (και υπέγραψαν άλλες 29 Ελληνίδες) αναδεικνύει το σθένος με το οποίο οι Ελληνίδες φαίνεται πως αντιμετώπιζαν τα δεινά του πολέμου. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως όσες «θλίψεις» και εάν αντιμετώπισαν στη διάρκεια του Αγώνα μπορούν να γίνουν υποφερτές, καθώς η «δουλεία» ήταν περισσότερο ανυπόφορη. Ακόμη στην ευχαριστήρια αυτή επιστολή αναφέρει πως η έμπρακτη αυτή στήριξη και η γυναικεία αλληλεγγύη των Αμερικανίδων γυναικών προσέφερε κουράγιο, καθώς «τα ὑπέρ ἡμῶν δάκρύα ὀλιγόστευσαν τά ἰδικά μας». Είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντικό να τονίσουμε την ανάγκη της Καΐρη να διαδώσει και να κρατήσει μελλοντικά στη μνήμη των ανθρώπων πως, παρότι ο Ελληνικός Αγώνας δεν στηρίχθηκε αλλά πολεμήθηκε από διάφορες ευρωπαϊκές δυνάμεις, υπήρξαν άνδρες που βοήθησαν στον Αγώνα, αλλά κυρίως, υπήρξαν «γυναῖκες φιλελληνίδες», οι οποίες στήριξαν και βοήθησαν όσο μπορούσαν τους Έλληνες, τις Ελληνίδες αλλά και τα «πεινῶντα τέκνα τῆς ἀγωνιζόμενης τόν ἀγῶνα τῆς Ἐλευθερίας πατρίδος μας».
* Η Μαριτίνα Λεοντσίνη έλαβε το διδακτορικό της στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία από το Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ. Σήμερα είναι Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια με αντικείμενο τον ρόλο των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση, στο Τμήμα Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ και εργάζεται στο ερευνητικό πρόγραμμα «Οι Εφημερίδες της Ελληνικής Επανάστασης (1821-1832)».
Βιβλιογραφία
Δαλακούρα, Κατερίνα, & Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμού και η γυναικεία παρέμβαση (18ος-20ος αι.), Κάλιππος, Αθήνα, 2015.
Ολυμπίτου, Ευδοκία, Μπουμπουλίνα, Καΐρη, Μαυρογένους. Οι γυναίκες του Αγώνα, 2η εκδ., Τα Νέα, Αθήνα 2019.
Σπορίδης, Γιώργος Π., Δεσμοί Ελευθερίας: Ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός κατά την Επανάστασι του 1821, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1968.
Repousis, Angelo, «“The Cause of the Greeks”: Philadelphia and the Greek War for Independence, 1821-1828», The Pennsylvania Magazine of History and Biography, 123:4, (Οκτώβριος 1999), σ. 333-363.
Santelli, Maureen, «“Depart from That Retired Circle”: Women’s Support of the Greek War for Independence and Antebellum Reform», Early American Studies: An Interdisciplinary Journal,15:1, Χειμώνας 2017, σ. 194-223.
Ο Φίλος του Νόμου. Εφημερίς της Διοικήσεως και της νήσου Ύδρας, Ύδρα 31 Ιουλίου 1825, σ. 3-4.
17°
