Κυπριακό: Από το 1922 στο 1974 - Τι συμβαίνει σε έναν τόπο όταν δεν έρχεται ποτέ η κάθαρση;
Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία που μια κοινωνία στέκεται μπροστά στον καθρέφτη και αναρωτιέται όχι μόνο τι της συνέβη, αλλά και πώς να το αφήσει πίσω της στα χρόνια που έπονται, όσο πιο ανώδυνα γίνεται. Στην Ελλάδα, η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 ήταν ένα τέτοιο σημείο. Στην Κύπρο, το πραξικόπημα του 1974 ήταν το αντίστοιχο. Δύο τραγωδίες που γεννήθηκαν από εντελώς διαφορετικές συνθήκες, αλλά άφησαν πίσω τους το ίδιο βασικό ερώτημα: πώς συνεχίζει ένας τόπος μετά την καταστροφή; Με κάθαρση ή με συγχωροχάρτια; Και τελικά: ποια από τις δύο επιλογές επιτρέπει σε μια κοινωνία να σταθεί στα πόδια της;
Παρά τις μεγάλες διαφορές των δύο περιπτώσεων, η σύγκριση αποκαλύπτει κάτι βαθύ: η Ελλάδα του 1922 έκανε —έστω ατελώς— ένα βήμα κάθαρσης. Η Κύπρος του 1974 δεν έκανε κανένα. Και αυτό, εκατό χρόνια μετά για την πρώτη και πενήντα για τη δεύτερη, εξακολουθεί να καθορίζει τον τρόπο που λειτουργούν οι δύο κοινωνίες, τουλάχιστον σε υψηλό πολιτικό επίπεδο. Μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, η Ελλάδα βυθίστηκε σε χάος: αποδεκατισμένος, συντριμμένος στρατός, εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, εθνική ταπείνωση, οικονομική καταστροφή. Και τότε έγινε κάτι που σπάνια βλέπουμε στην περιοχή μας: η Επανάσταση του 1922 (Πλαστήρας – Γονατάς-Φωκάς) αποφάσισε ότι κάποιος πρέπει να λογοδοτήσει.
Η Δίκη των Έξι είναι ακόμα σήμερα αντικείμενο ιστορικής συζήτησης. Πολλοί τη θεωρούν «δίκη-εξιλεασμό» και όχι πραγματική απονομή δικαιοσύνης. Και αυτό μπορεί να είναι σωστό. Αλλά παρά τις αδικίες της, είχε ένα αποτέλεσμα που δύσκολα αμφισβητείται: η κοινωνία ένιωσε ότι το κράτος, έστω άτσαλα, έβαλε ένα όριο. Η κάθαρση δεν ήταν βαθιά· πολλοί με ευθύνες παρέμειναν στο στράτευμα και στην πολιτική. Όμως το σήμα είχε σταλεί. Αυτό το σήμα, όσο ατελές κι αν ήταν, επέτρεψε μια επανεκκίνηση. Η δεκαετίες του ’20 και του ’30 δεν ήταν ήρεμες περίοδοι για την Ελλάδα, πάντως ο μηχανισμός λογοδοσίας είχε ενεργοποιηθεί. Έστω και ατελώς. Και αυτό, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, λειτούργησε σταθεροποιητικά.
Αντίθετα, μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974, η Κύπρος δεν έκανε ούτε ένα βήμα λογοδοσίας. Το πραξικόπημα δεν ήταν απλώς ένα «λάθος». Δεν ήταν η υπερβολή κάποιων θερμόαιμων. Ήταν μια συνειδητή απόπειρα ανατροπής της νόμιμης κυβέρνησης με ένα συγκεκριμένο σκοπό – την ένωση με την Ελλάδα- που δεν μπορούσε να τεθεί ποτέ σε εφαρμογή. Δεν ήταν απλά μια απόπειρα δολοφονίας ενός προσώπου, του αρχηγού του κράτους, ώστε να δικαιολογεί τον Μακάριο να δίνει άφεση αμαρτιών. Ήταν μια πράξη έσχατης προδοσίας του κράτους, που άνοιξε τον δρόμο για μια ξένη εισβολή και τελικά για τη διχοτόμηση του νησιού.
Τι έγινε μετά το πραξικόπημα; Τίποτα. Απολύτως τίποτα. Κανείς από όσους οργάνωσαν, εφάρμοσαν, εξόπλισαν, υποστήριξαν, ή νομιμοποίησαν το πραξικόπημα δεν τιμωρήθηκε ποτέ. Δεν υπήρξε δίκη πραξικοπηματιών στην Κύπρο, ούτε απόδοση πολιτικών ευθυνών, ούτε κάθαρση στην Εθνοφρουρά, ούτε αποκλεισμός εμπλεκομένων από δημόσια αξιώματα, oύτε αναθεώρηση κρατικών μηχανισμών. Αντίθετα, πολλοί επανήλθαν σε θέσεις ισχύος. Κάποιοι επανεντάχθηκαν κανονικά στο στράτευμα, κάποιοι πολιτεύτηκαν, κάποιοι έγιναν υπουργοί, κάποιοι απέκτησαν ρόλο στη δημόσια ζωή και κάποιοι πέρασαν από την ιστορία σχεδόν σαν «παρεξηγημένοι πατριώτες».
Εδώ βρίσκεται το κεντρικό σημείο: Στην Ελλάδα του 1922, η κοινωνία πίστεψε ότι το πολιτικό σύστημα λογοδοτεί. Ένιωσε ότι η Πολιτεία αναλαμβάνει την ευθύνη. Το κράτος ξαναβρήκε τη νομιμοποίησή του και η συλλογική μνήμη «ξεθύμανε» επειδή υπήρχε μια αίσθηση δικαιοσύνης. Στην Κύπρο του 1974, δεν υπήρξε καμία συνέπεια. Ο κρατικός μηχανισμός έμεινε ίδιος, η ατιμωρησία έγινε κανονικότητα η πολιτική τάξη δεν ένιωσε ποτέ την ανάγκη να αλλάξει. Κι αυτό επηρέασε τα πάντα: από σκάνδαλα μέχρι διαφθορά και οικονομικές καταρρεύσεις. Από διοικητική αναποτελεσματικότητα μέχρι κοινωνική δυσπιστία· από την πολιτική ασυδοσία μέχρι το Κυπριακό. Η κουλτούρα της ατιμωρησίας έγινε ο «αόρατος νόμος» του συστήματος.
Η ιστορία δεν μένει ποτέ στο παρελθόν· αν δεν ειπωθεί και δεν κλείσει, βρίσκει τρόπους να καθορίζει το μέλλον. Η Ελλάδα —με τις αδυναμίες και τις υπερβολές της— έκλεισε έναν κύκλο ευθύνης και μπόρεσε έτσι να ξαναχτίσει νομιμοποίηση. Η Κύπρος άφησε το δικό της κύκλο ανοιχτό, και αυτός ο κύκλος δεν έμεινε στο 1974. Έδωσε τα χαρακτηριστικά του στον τρόπο που λειτουργεί το πολιτικό σύστημα, στον τρόπο που αποφεύγονται οι δύσκολες αποφάσεις, και —το πιο οδυνηρό— στον τρόπο που προσεγγίζουμε το ίδιο το Κυπριακό. Γιατί ένα ζήτημα τόσο καθοριστικό για το μέλλον του τόπου δεν μπορεί να προχωρήσει, όταν δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός λογοδοσίας για όσους το διαχειρίζονται.
Δεν έχει νόημα να κυνηγήσουμε σήμερα δίκες για πράξεις μισού αιώνα πριν. Αυτό δεν θα αλλάξει ούτε την ιστορία ούτε την πραγματικότητα της διχοτόμησης. Αλλά υπάρχει κάτι που μπορεί —και πρέπει— να αλλάξει: ο τρόπος που λογοδοτεί — ή μάλλον δεν λογοδοτεί — το πολιτικό σύστημα για το Κυπριακό αν όχι και για τη δημόσια ζωή. Δεν μπορεί να συνεχίζεται η παράδοση του 1974, όπου κανείς δεν εξηγεί τι έγινε, γιατί έγινε, και ποια ήταν η ευθύνη του. Υπάρχουν βήματα που μπορούν να γίνουν χωρίς κραδασμούς και χωρίς διχασμούς. Βήματα τακτικά, θεσμοθετημένα, όχι προαιρετικά:Μια ανεξάρτητη επιτροπή παρακολούθησης των διαδικασιών, όχι για να διαπραγματεύεται, αλλά για να καταγράφει και να δημοσιοποιεί την πρόοδο ή την απραξία.
Υποχρέωση κάθε Προέδρου της Δημοκρατίας να παρουσιάζει στην κοινωνία «Οδικό Χάρτη Λύσης». Όχι γενικότητες, αλλά συγκεκριμένους στόχους και ξεκάθαρες θέσεις. Να γίνει πιο ενεργός ο ρόλος της Βουλής, με υποχρεωτικές συζητήσεις, ερωτήσεις και απαντήσεις από την κυβέρνηση. Αυτά δεν είναι ανέφικτα μέτρα· είναι ο ελάχιστος σεβασμός που οφείλει μια Δημοκρατία στον εαυτό της. Γιατί χωρίς λογοδοσία δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Και χωρίς εμπιστοσύνη, καμία διαδικασία λύσης δεν μπορεί να σταθεί όρθια. Και ο κάθε πολιτικός θα συνεχίζει να κρύβεται πίσω από την εικόνα που χτίζει ο ίδιος για τον εαυτό του.
Δεν μπορούμε να αλλάξουμε το 1974. Μπορούμε, όμως, να αλλάξουμε αυτό που γεννήθηκε τότε: την αίσθηση ότι κανείς δεν δίνει λόγο για τίποτα. Ίσως από εκεί να αρχίζει η πρώτη πραγματική κίνηση προς τη λύση του Κυπριακού.
12°
