Σουδάν: Ο εμφύλιος, οι συνέπειες του στην ευρύτερη περιοχή της Αφρικής και ο ρόλος της Δύσης
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, η προσοχή της διεθνούς κοινότητας έχει στραφεί στις δύο παράλληλες συγκρούσεις στην Ανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, με τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο και τη σύγκρουση μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς να απειλούν και τις δύο γεωπολιτικές περιοχές με μια πρωτοφανή –για τα δεδομένα του πολιτικού χρόνου του Τέλους της Ιστορίας– αποσταθεροποίηση. Ωστόσο, ακριβώς την ίδια στιγμή, από το 2023 και μετά διεξάγεται στο Σουδάν ένας συγκλονιστικής φρικαλεότητας εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος πιθανότατα θα αποτελέσει και τον αιματηρότερο στην ταραχώδη μετααποικιακή ιστορία μιας παράδοξα προνομιούχου χώρας της βορειο-δυτικής Αφρικής.
Στον πυρήνα του τρέχοντος εμφυλίου, ο οποίος αποτελεί τον τρίτο κατά σειρά από την ανεξαρτητοποίηση της χώρας το 1956 από τη Βρετανία και την Αίγυπτο, βρίσκεται στη σύγκρουση μεταξύ των Σουδανέζικων Ενόπλων Δυνάμεων (Sudanese Armed Forces – SAF) και των Δυνάμεων Ταχείας Υποστήριξης (RSF – Rapid Support Forces) και των δύο επικεφαλής τους, Αμπντέλ Φατάχ αλ-Μπουχράν και Μουχάμεντ Χαμντάν Νταγκάλο Μούσα –γνωστού και ως Χεμετί– οι οποίοι διεκδικούν τον απόλυτο έλεγχο της χώρας, όσα θύματα κι αν απαιτήσουν οι πολιτικές τους φιλοδοξίες. Πέραν του απόλυτου της ανθρώπινης τραγωδίας και καταστροφής, ωστόσο, όσο και αν έχει κρυφτεί από τα φώτα, ο εμφύλιος στο Σουδάν αποτελεί παράγοντα αποσταθεροποίησης τόσο στην Αφρική, όσο και διεθνώς.
Τι ακριβώς συμβαίνει στο Σουδάν;
Σε αντίθεση με αρκετά αφρικανικά κράτη, των οποίων η μετάβαση στη μετααποικιακή εποχή ήταν σχετικά ομαλή, το Σουδάν βυθίστηκε αμέσως στο χάος του εμφυλίου. Τόσο ο πρώτος σουδανέζικος εμφύλιος (1955-1972) όσο και ο δεύτερος (1983-2005) –όπως όμως και ο Πόλεμος του Νταρφούρ (2003-2020)– αποτέλεσαν εξαιρετικά βίαιες συγκρούσεις, εκφράσεις δύο κοινών συνθηκών: πρώτον, της αποτυχίας δημιουργίας μιας κοινής εθνικής ταυτότητας μεταξύ των διαφορετικών εσωτερικών εθνικοτήτων και θρησκευτικών δογμάτων της χώρας· και δεύτερον, της προσπάθειας διαφόρων πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών, όπως και ισχυρών ομάδων συμφερόντων, ανά τις δεκαετίες, να θεσπίσουν ένα συγκεντρωτικό καθεστώς, αποκλείοντας πλήρως τους αντιπάλους τους, και απολαμβάνοντας το προνόμιο της εκμετάλλευσης των πλούσιων κοιτασμάτων της χώρας.
Στην ουσία, ο τρίτος σουδανέζικος εμφύλιος αποτελεί την τρίτη πράξη ενός ιστορικού συνεχούς, όπου μια χώρα στην οποία δεν υφίσταται οποιοδήποτε τύπου σταθερός κυβερνητικός θεσμός ούτε ως υποψία, τίθεται υπό τη διεκδίκηση δύο πλευρών που βλέπουν την εξουσία με όρους μηδενικού αθροίσματος.
Πρακτικά, ο τρίτος σουδανέζικος εμφύλιος αποτελεί τον ορισμό του power struggle μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, με την ισορροπία των δυνάμεων ωστόσο να μην επιτρέπει μια άμεση επικράτηση του ενός έναντι του άλλου. Παρότι οι δυνάμεις του SAF απολαμβάνουν τα εξοπλιστικά πλεονεκτήματα ενός τακτικού στρατού –έχοντας δηλαδή πρόσβαση σε περισσότερο εξελιγμένο οπλισμό, όπως όμως και σε άρματα μάχης και πολεμικά αεροσκάφη–, οι μαχητές του RSF διαθέτουν άριστη τεχνογνωσία τεχνικών τύπου guerilla warfare (ανταρτοπόλεμου, ελληνιστί), γεγονός το οποίο τους καθιστά εξαιρετικά αποτελεσματικούς ιδιαίτερα στα σουδανέζικα αστικά κέντρα.
Αξίζει να σημειωθεί πως στην πρώτη φάση του πολέμου, ο RSF είχε αναπτύξει ένα εντυπωσιακό μομέντουμ καταλαμβάνοντας την πρωτεύουσα Χαρτούμ, όπως και την ευρύτερη περιοχή, με τον ASF ωστόσο να έχει πλέον ανακτήσει σε μεγάλο βαθμό ένα σημαντικό τμήμα των συγκεκριμένων εδαφών. Σήμερα, η σύγκρουση βρίσκεται σε αδιέξοδο, με τον αλ-Μπουχράν να ελέγχει τη βόρεια και ανατολική επικράτεια της χώρας, και τον Χαμετί να ελέγχει με τη σειρά του τα νοτιότερα και δυτικά εδάφη· στο πεδίο, ο εμφύλιος αποτελεί πλέον έναν πόλεμο φθοράς, καθώς καμία εκ των δύο πλευρών δεν έχει –και δεν αναμένεται να αποκτήσει– τη δυνατότητα να καταφέρει συντριπτικό πλήγμα εναντίον της άλλης, κάτι που παρατείνει τη βιαιότητα των συγκρούσεων, και το μέγεθος της ανθρωπιστικής καταστροφής που συντελείται παρατεταμένα στη χώρα.
Από τον Απρίλιο του 2023, ο τρίτος σουδανέζικος εμφύλιος μετράει περισσότερους από 150.000 νεκρούς, περίπου 525.000 χιλιάδες παιδιά έχουν χάσει τη ζωή τους λόγω υποσιτισμού, 9.000.000 πολίτες έχουν αναγκαστεί να μετακινηθούν από τις εστίες τους
Η συγκεκριμένη πραγματικότητα αποτυπώνεται φυσικά και σε αριθμούς, με τον πλέον αποτρόπαιο τρόπο. Από τον Απρίλιο του 2023 μέχρι και σήμερα, ο τρίτος σουδανέζικος εμφύλιος μετράει περισσότερους από 150.000 νεκρούς στο πλαίσιο των εχθροπραξιών, περίπου 525.000 χιλιάδες παιδιά τα οποία έχουν χάσει τη ζωή τους λόγω υποσιτισμού, τη στιγμή που σχεδόν 9.000.000 πολίτες έχουν αναγκαστεί να μετακινηθούν από τις εστίες τους, και περίπου 3.500.000 έχουν φύγει από τη χώρα. Και οι δύο πλευρές ελέγχονται για κολοσσιαίες θηριωδίες, όπως διάπραξη εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, πρακτικές εθνοτικής κάθαρσης, μαζικές δολοφονίες και εκτελέσεις αμάχων, βιασμούς, εξαναγκαστικούς εκτοπισμούς, και προκλήσεις συνθηκών λιμού, με την αμερικανική κυβέρνηση να έχει χαρακτηρίσει την επίθεση του RSF στο Νταρφούρ τον Ιανουάριο του 2025 γενοκτονία.
Οι συνέπειες του εμφυλίου στην Αφρική – και παραπέρα
Με δεδομένη την ευαίσθητη τοποθεσία του Σουδάν, οι συνέπειες του τρίτου σουδανέζικου εμφυλίου είναι καθοριστικές, τόσο σε ό,τι αφορά τις χώρες του γειτονικού Κέρατος της Αφρικής, όσο και ευρύτερα την Αφρική – και ακόμα παραπέρα. Αρχικά, οι άμαχοι Σουδανοί πολίτες οι οποίοι καταφέρνουν να διαφύγουν των εχθροπραξιών μεταναστεύουν προς πάσα κατεύθυνση, με τους συνηθέστερους προορισμούς το Νότιο Σουδάν –το οποίο αποσχίστηκε από το Σουδάν στο πλαίσιο του δεύτερου σουδανέζικου εμφυλίου– αλλά και το Τσαντ, την Αιθιοπία, την Ερυθραία την Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, τη Λιβύη, και την Αίγυπτο.
Το κρίσιμο στοιχείο εδώ είναι πως, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι συγκεκριμένες χώρες χαρακτηρίζονται επίσης από υψηλούς βαθμούς κυβερνητικής, πολιτικής και οικονομικής αστάθειας, όπως και χαμηλό επίπεδο κοινωνικής συνοχής, αλλά και συστημικής αδυναμίας σε ό,τι αφορά τις κρίσιμες υποδομές τους, κάτι που καθιστά την υποδοχή των Σουδανών προσφύγων εξαιρετικά δύσκολή, αν όχι εγγενώς προβληματική. Κι αυτό ελλοχεύει τον πρωτοφανή κίνδυνο ενός φαινομένου ντόμινο, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις συστημικά αδύναμες σε θεσμικό και οικονομικό επίπεδο χώρες του Κέρατος ανατολικά, όσο όμως και την ευρύτερη ζώνη του Σαχέλ. Την ίδια στιγμή η παράταση του εμφυλίου δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να διογκωθεί περαιτέρω το παράνομο εμπόριο όπλων, και η πάσης φύσεως διακρατική εγκληματικότητα στη Βόρεια Αφρική.
Ο εμφύλιος στο Σουδάν –ακριβώς λόγω της διάρκειας και της βιαιότητάς του– αποτελεί πλέον κίνδυνο αποσταθεροποίησης στην ευρύτερη περιοχή, γεγονός το οποίο σταδιακά αναγκάζει τη διεθνή κοινότητα να προσέξει περισσότερο τις εξελίξεις.
Η πίεση από την ανθρωπιστική καταστροφή στα γειτονικά αφρικανικά κράτη, σε συνδυασμό με την εξαγωγή της σύγκρουσης σε τρίτες ομάδες συμφερόντων στην περιοχή, δημιουργούν τις αντικειμενικές συνθήκες μιας κλιμάκωσης του εξτρεμισμού. Ένα φαινόμενο το οποίο προοικονομεί την κλιμάκωση των δραστηριοτήτων των πλείστων παραστρατιωτικών οργανώσεων ιδιαίτερα στην Υποσαχάρια Βόρεια Αφρική, και του οποίου οι συνέπειες είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλεφθούν.
Εξάλλου, η ιστορική εμπειρία είναι γεμάτη επικίνδυνα παραδείγματα, με το ενδεικτικότερο εξ αυτών τη διαμονή του ηγέτη της Αλ-Κάιντα, Οσάμα Μπιν Λάντεν, στο Σουδάν από το 1991 έως και το 1996, όπου έχαιρε της φιλοξενίας του αλ-Μπασίρ, σε μια συνθήκη η οποία επέτρεψε στην τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση να διευρύνει τους κύκλους των εργασιών της, αλλά και να συμβάλλει καθοριστικά στην ευρύτερη ισλαμιστική ριζοσπαστικοποίηση της περιοχής. Σήμερα, το κενό ασφαλείας στην Υποσαχάρια Βόρεια Αφρική λόγω της εξαγωγής του σουδανέζικου εμφυλίου θα μπορούσε κάλλιστα να εκμεταλλευτεί με τη σειρά τους η Μπόκο Χαράμ και το Ισλαμικό Κράτος της Επαρχίας της Δυτικής Αφρικής (ISWAP). Παρότι οι δύο αντίπαλες τζιχαντιστικές τρομοκρατικές οργανώσεις δραστηριοποιούνται στη Δυτική Αφρική και δεν έχουν δεσμούς με τους ASF και RSF, εντούτοις μπορούν τόσο να πλουτίσουν εξάγοντας οπλισμό, όσο όμως και να προχωρήσουν σε περαιτέρω στρατολογήσεις και εκπαιδεύσεις. Αλλά –κυρίως– και να εξάγουν τη ριζοσπαστικοποιημένη αντιδυτική τους ιδεολογία.
Ο λεγόμενος «Αραβικός Χειμώνας» σκέπασε εξολοκλήρου τις βραχύβιες και ξεφτισμένες ελπίδες της Αραβικής Άνοιξης
Βλέποντάς το από απόσταση, η διάρκεια και η βιαιότητα του εμφυλίου στο Σουδάν, και ο αυξανόμενος κίνδυνος μιας διάχυσής του –με όσα συνεπάγεται για τη σταθερότητα της Βόρειας και της Υποσαχάριας Αφρικής από την Ερυθρά Θάλασσα έως και τις αφρικανικές ακτές του Ατλαντικού– υπενθυμίζει στη διεθνή κοινότητα πως ο λεγόμενος «Αραβικός Χειμώνας» σκέπασε εξολοκλήρου τις βραχύβιες και ξεφτισμένες ελπίδες της Αραβικής Άνοιξης. Με την εξαίρεση της Τυνησίας, η ευρύτερη Βόρεια Αφρική εξακολουθεί να κινείται στον άξονα του πολιτικού αυταρχισμού και των αμέτρητων εθνοτικών εσωτερικών διχασμών. Μια συνθήκη η οποία –όσο και αν μας ενοχλεί– αποτελεί αντικειμενική πολιτική πραγματικότητα, και όχι μια ταραχώδη παρένθεση της Αφρικανικής Ιστορίας.
Αδιαμφησβήτητα, ο κίνδυνος ενός ντόμινο προδικάζει με τη σειρά του και την κλιμάκωση του παρεμβατισμού των μεγάλων περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων στην περιοχή. Ήδη η Αίγυπτος και το Ιράν έχουν ενισχύσει την υποστήριξή τους προς τον ASF, με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Ρωσία να έχουν προχωρήσει σε αντίστοιχες πρωτοβουλίες υπέρ του RSF. Σε έναν πολιτικό χρόνο όπου στο Σουδάν –και ευρύτερα στη Βόρεια Αφρική– οι βλέψεις της Κίνας να μεγεθύνει το επίπεδο της περιφερειακής της επιρροής, ώστε να ενισχύσει περαιτέρω το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα σε επίπεδο κρίσιμων γαιών, αποκτώντας παράλληλα πρόσβαση σε υπερπολύτιμες πετραιλοπαραγωγικές πηγές, είναι αδιαμφησβήτητες. Εύλογα μπορεί κανείς να υποθέσει πως ο Ντόναλντ Τραμπ δεν θα επέτρεπε ποτέ στον Σι Τζινπίνγκ να παίξει μόνος του οπουδήποτε, πόσο μάλλον στην Αφρική.
Δε θα ήταν υπερβολή να πει κανείς πως το Σουδάν είναι όντως μια μαρτυρική χώρα. Οι αλλεπάλληλες εμφύλιες συγκρούσεις έχουν κοστίσει τη ζωή σε περισσότερα από 4.000.000 Σουδανών από το 1955 μέχρι και σήμερα. Παράλληλα, το γεγονός πως καμία απολύτως συνθήκη δεν προδιαθέτει επιστροφή μιας στοιχειώδους σταθερότητας στην περιοχή, σε συνδυασμό και με την πρόθεση της Δύσης να μην εμπλακεί στη σύγκρουση με οποιονδήποτε τρόπο, αλλά και την ιστορική αδυναμία των Ηνωμένων Εθνών να επηρεάσουν παραγωγικά τις εξελίξεις, η κατά τα άλλα εξαιρετικά πλούσια χώρα της Υποσαχάριας Αφρικής αναμένεται να βυθιστεί περαιτέρω στη δίνη του εθνικού διχασμού. Το –υποτυπώδες– σουδανέζικο κράτος έχει καταρρεύσει, και στα ερείπιά του έχει θεριέψει το απόλυτο χάος. Το οποίο ωστόσο μόλις κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών ξεκίνησε να απασχολεί σοβαρά τη διεθνή κοινότητα, ακριβώς λόγω των διαφαινόμενων κινδύνων που ελλοχεύει για την Αφρική, αλλά ενδεχομένως και την παγκόσμια ισορροπία των δυνάμεων σε δεύτερο χρόνο.
Ο κίνδυνος μιας νέας μεταναστευτικής κρίσης ελλοχεύει
Ειρωνικά, ο σουδανέζικος εμφύλιος ενδεχομένως να αποτελέσει την καταλυτική συνθήκη η οποία θα οδηγήσει σε μια νέα Κούρσα για την Αφρική, με τις τρέχουσες υπερδυνάμεις ωστόσο να αρκούνται σε μια έμμεση –αλλά απείρως αποτελεσματικότερη– έπαρση της σημαίας τους. Ανάμεσα σε αυτές, ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να αναμένει κανείς να δει την ευρωπαϊκή. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ, αλλά και τα τρίτα ευρωπαϊκά κράτη τα οποία συντάσσονται στο πλαίσιο της ενίσχυσης της ευρωπαϊκής στρατηγικής και αμυντικής αυτονομίας, μόλις πριν λίγους μήνες κατάφεραν να κάνουν τα πρώτα τους απρόσεκτα βήματα στο πλαίσιο της γαλούχησης μιας κοινής συνείδησης η οποία θα επιτρέψει επιτέλους στην Ευρώπη να ελιχθεί εντός του διεθνούς συστήματος ως μια υπερδύναμη τόσο ήπιας, όσο και σκληρής ισχύος.
Ο χρόνος, όμως λιγοστεύει. Και ο κίνδυνος μιας νέας μεταναστευτικής κρίσης –ειδικά στο σενάριο ενός περιφερειακού ντόμινο– ελλοχεύει. Ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος κάποια στιγμή, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, θα τελειώσει, και η Λωρίδα της Γάζας θα εξακολουθήσει να αποτελεί ένα αμερικανικό, κυρίως πρόβλημα. Το Σουδάν, ωστόσο, ενδεχομένως να απασχολήσει τόσο τις Βρυξέλλες, όσο και το Λονδίνο, πολύ περισσότερο απ’ όσο θα περίμεναν, όταν οι εξελίξεις στη χώρα περνούσαν ως ημι-αδιάφορες επισημάνσεις στα ημερήσια briefings, μόλις δύο χρόνια νωρίτερα.
