Είναι ο ΟΗΕ ξοφλημένος;

Μήπως ο ΟΗΕ ξύπνησε από τον ύπνο των δικαίων; Πριν από λίγες ημέρες ο Γενικός Γραμματέας Αντόνιο Γκουτιέρες ζήτησε «πολύ ταχύτερες» δεσμεύσεις για κλίμα και τόνισε ότι η κλίμακα θανάτου και καταστροφής στη Γάζα δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτα από όσα έχει δει στη διάρκεια της ζωής του. Πολλοί ηγέτες στήριξαν το κάλεσμά του για συνεργασία· άλλοι, όπως οι ΗΠΑ, διαφοροποιήθηκαν. Το Συμβούλιο Ασφαλείας κατέγραψε νέο αδιέξοδο: οι ΗΠΑ άσκησαν το 6ο βέτο σε ψήφισμα για άμεση και μόνιμη κατάπαυση πυρός με άρση περιορισμών της βοήθειας και απελευθέρωση των ομήρων, με τις ΜΚΟ να καταγγέλλουν πράσινο φως για τη συνέχιση των ισραηλινών επιχειρήσεων.                         

Στη Γενική Συνέλευση της περασμένης Τετάρτης, ο Μαχμούντ Αμπάς, εκπρόσωπος των Παλαιστινίων της Δυτικής Όχθης, μίλησε εξ αποστάσεως (με 145 ψήφους υπέρ για να του επιτραπεί), χαρακτηρίζοντας τις ισραηλινές ενέργειες «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας». Όσο για το ζήτημα της Ουκρανίας, έγιναν έντονες τοποθετήσεις (Ε.Ε., ΗΠΑ) υπέρ του Χάρτη του ΟΗΕ και κατά της ρωσικής επιθετικότητας· συζητήθηκαν επίσης τα περιστατικά με ρωσικά drones στον εναέριο χώρο της Πολωνίας. Πάντως, αν και τις τελευταίες ημέρες ο διεθνής οργανισμός έχει ενεργοποιηθεί ακόμα και για χρόνια προβλήματα τα οποία δεν φαίνεται απασχολούν τον ευρωατλαντικό κόσμο όσο τον απασχολεί η Μέση Ανατολή και η Ουκρανία —Υεμένη, Αϊτή— υπάρχουν πολλά εμπόδια για τη συναίνεση, άρα για την αποτελεσματική δράση. Αν και θεωρείται πρόοδος η αλλαγή της στάσης της Κίνας σχετικά με το κλίμα —η Κίνα δημοσιοποίησε στόχους μείωσης έως το 2035— οι ΗΠΑ δεν ευθυγραμμίζονται με τη Συμφωνία του Παρισιού ανατρέποντας τον τόνο της συνόδου. Ως προς τη Γάζα, η επαναλαμβανόμενη χρήση βέτο ρίχνει το βάρος στην Γενική Συνέλευση για πολιτική πίεση στο Ισραήλ, ενώ η υπόθεση συνυφαίνεται και με τις κυρώσεις εναντίον του Ιράν.

Ο ΟΗΕ καλείται να πάρει θέση σε πολλές εστίες σύγκρουσης. Εκτός από τον πόλεμο στη Γάζα, εκτυλίσσονται ανταλλαγές πυρών με την Χεζμπολάχ κατά μήκος των συνόρων Λιβάνου-Ισραήλ, ενώ στην Υεμένη συνεχίζεται ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους αντάρτες Χούθι και στην οιονεί κυβέρνηση που υποστηρίζεται από τη Σαουδική Αραβία. Δραματική επιδείνωση παρατηρείται στο Σουδάν με μαζικές δολοφονίες αμάχων, καθώς και στη «Λαϊκή Δημοκρατία» του Κονγκό. Στη Μιανμάρ ο εμφύλιος πόλεμος έχει προκαλέσει εκτοπισμό χιλιάδων· στη Συρία και στο Ιράκ υπάρχουν ακόμα θύλακες του ISIS, όπως και στο Αφγανιστάν, στο Σαχέλ (Μάλι–Μπουρκίνα–Νίγηρας) και στην Αιθιοπία (Άμχαρα): επικρατεί διάχυτη αστάθεια και συμβαίνουν επεισόδια υψηλού κινδύνου. Ειρηνευτικές αποστολές κυανόκρανων είναι εγκατεστημένες στην Κεντρoαφρικανική Δημοκρατία, στο Νότιο Σουδάν, στο Κονγκό, στον Λίβανο, στα υψίπεδα του Γκολάν, στη Δυτική Σαχάρα και στην Κύπρο με σκοπό τη διαμεσολάβηση στην κατάπαυση πυρός και την ανθρωπιστική βοήθεια. Αλλά τα αποτελέσματα είναι πενιχρά: καταγράφεται επιδείνωση των διακρατικών εντάσεων στη Μέση Ανατολή, στην Ερυθρά Θάλασσα και στην Ανατολική Ευρώπη, με τον Δείκτη Ειρήνης να εμφανίζει υποχώρηση.

Η σύμπραξη του Ντόναλντ Τραμπ με υπερφιλελεύθερους (ως προς την οικονομία) και συντηρητικούς (ως προς τα κοινωνικά θέματα), όπως ο πρόεδρος της Αργεντινής Χαβιέρ Μιλέι, προκαλεί επιπλέον εμπόδια στην ειρηνευτική δράση του ΟΗΕ καθώς και στη δράση του υπέρ της παγκόσμιας υγείας. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, ο πρόεδρος της Αργεντινής εγκωμίασε τον σύμμαχό του, ο οποίος «λαμβάνει τις δύσκολες αποφάσεις» για να αποφύγει μια «καταστροφή» στις Ηνωμένες Πολιτείες και για τον κόσμο. Σε «αυτή την ιστορική στιγμή», ο Ντόναλντ Τραμπ «κατανοεί πως πρέπει να κάνει ό,τι είναι απαραίτητο, ακόμη και αν δυσαρεστεί πολλούς, προτού να είναι πολύ αργά», δήλωσε ο Αργεντινός ηγέτης στην ομιλία του, τη δεύτερη ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης από την εκλογή του στα τέλη του 2023. Ο Χαβιέρ Μιλέι επαίνεσε ιδιαίτερα τη «σταθερή και επιτυχημένη πολιτική» του προέδρου Τραμπ κατά της παράνομης μετανάστευσης, την «άνευ προηγουμένου αναδιάρθρωση των όρων του διεθνούς εμπορίου», ένα «έργο τιτάνιου μεγέθους» και την «κάθαρση του θεσμικού ασφυκτικού κλοιού στο αμερικανικό κράτος». Παραλλήλισε μάλιστα τις ενέργειες του Ντόναλντ Τραμ, με τον οποίο μίλησε την Τρίτη, με τις δικές του: «Αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις με κοινό παρονομαστή, [...] βρίσκοντας έναν τρόπο να αναζωπυρώσουμε το ενδιαφέρον για το μέλλον και να μην υποκύψουμε στον πειρασμό να επικεντρωθούμε αποκλειστικά στο παρόν». Αυτός ο εμφατικός έπαινος δεν είναι εντελώς ουδέτερος, καθώς έρχεται μετά από μια χειρονομία της αμερικανικής κυβέρνησης προς την Αργεντινή: ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ Scott Bessent ανακοίνωσε την Τετάρτη ότι είναι έτοιμος να εξαγοράσει μέρος του χρέους της Αργεντινής και να διευκολύνει την πρόσβαση στο δολάριο για να στηρίξει την οικονομία της χώρας με επικεφαλής τον Χαβιέρ Μιλέι, η οποία αποδυναμώθηκε από την οικονομική αναταραχή τις τελευταίες εβδομάδες μετά από μια εκλογική ήττα. Στην ομιλία του, ο Μιλέι επανέλαβε επίσης την κριτική του για τη λειτουργία του ΟΗΕ, εναντίον του οποίου είχε εξαπολύσει μια σφοδρή επίθεση πέρυσι από το ίδιο βήμα, αποκαλώντας τον «οργανισμό που έχει γίνει μοντέλο υπερεθνικής διακυβέρνησης από διεθνείς γραφειοκράτες που επιδιώκουν να επιβάλουν έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής στους πολίτες όλου του κόσμου». Επανέλαβε αυτά τα λόγια την Τετάρτη καλώντας τον ΟΗΕ να ακολουθήσει την τακτική της Αργεντινής, μια πορεία «βελτιστοποίησης» και «εξορθολογισμού», κυρίως διεξάγοντας «αξιόπιστους ελέγχους, καταργώντας αναποτελεσματικά προγράμματα, ενοποιώντας μεμονωμένους οργανισμούς και εξαρτώντας τη χρηματοδότηση από επαληθεύσιμα αποτελέσματα».

Ρωτήσαμε για την κατάσταση του ΟΗΕ τον Σωτήρη Μουσούρη, νομικό και οικονομολόγο, δρ του Harvard Business School, που υπηρέτησε στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών στην Νέα Υόρκη από το 1966 ως το 1995, ως Επίκουρος Γενικός Γραμματέας.

Ο Σωτήρης Μουσούρης δεν πιστεύει ότι ο ΟΗΕ έχει παρακμάσει ή αποδυναμωθεί, μολονότι ορισμένες σύγχρονες ηγεσίες τον απαξιώνουν. «Η ίδρυση του ΟΗΕ,» λέει, «ήταν ένα έργο εξιλέωσης της ανθρωπότητας από τα βάρβαρα γεγονότα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, ένα έργο σοφίας και σύνεσης. Συνθέτοντας τον ρεαλισμό με τον ιδεαλισμό, ο Χάρτης του ΟΗΕ προέβλεψε ισότητα στη Γενική Συνέλευση των κρατών-μελών, ενώ το Συμβούλιο Ασφαλείας, υπεύθυνο για τη διατήρηση της ειρήνης στον κόσμο, προικοδότησε τις 5 νικήτριες δυνάμεις του Β’ παγκοσμίου πολέμου με το δικαίωμα αρνησικυρίας.» Πράγματι, το παρατηρούμε όλοι, το βέτο έχει ακρωτηριάσει την αποτελεσματικότητα του Συμβουλίου και το κύρος του ΟΗΕ.

Παρατηρούμε επίσης ότι οι μεγάλες χώρες προτιμούν τις άμεσες επαφές, και στην περίπτωση της σημερινής προεδρίας την προσωπική διπλωματία, —one to one— παρακάμπτοντας τον ΟΗΕ. «Αυτό αφορά περισσότερο τα ζητήματα ειρήνης και πολέμου,» λέει ο Σωτήρης Μουσούρης. «Ο ΟΗΕ έχει ένα ευρύ φάσμα ρόλων και αποστολών: την ανάπτυξη, την προστασία του περιβάλλοντος, την περιφρούρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την παγκόσμια υγεία, την ποιότητα του νερού και των τροφίμων… Ο οργανισμός ασχολείται επίσης με τους πρόσφυγες, με την εργασία, με τον πολιτισμό. Κι αν σήμερα φαίνεται εύθραυστος, είναι επειδή απειλούνται οι οικονομικοί του πόροι με τους οποίους μπορεί να εφαρμόζει όλα αυτά τα προγράμματα. Τα οικονομικά του ΟΗΕ εξαρτώνται από τα κράτη μέλη κι από συνεργασίες με ιδιωτικούς φορείς».

Ο Σωτήρης Μουσούρης έχει ζήσει τις καλύτερες εποχές του ΟΗΕ, τότε που οι σκανδιναβικές χώρες πίστεψαν στον οργανισμό και που μεγάλοι ηγέτες —ο Ούλοφ Πάλμε, ο Νέλσον Μαντέλα— επένδυσαν σ’ αυτόν. Καθώς έπαιξε σημαντικό ρόλο στον αγώνα κατά του απαρτχάιντ, σήμερα αναγνωρίζει τις δυσκολίες αλλά βλέπει και προοπτικές σε πολλές περιπτώσεις όπου καταπατώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως στη Γάζα και στο Σουδάν. «Η κυβέρνηση του Ισραήλ πρέπει να λογοδοτήσει. Ο ΟΗΕ έχει επανειλημμένως διαμαρτυρηθεί για τα εμπόδια που συνάντησε στη ροή ανθρωπιστικής βοήθειας στη Λωρίδα της Γάζας» λέει, προσθέτοντας το παράδοξο που βλέπουμε όλοι: «Αν και το Σουδάν περνά τη χειρότερη ανθρωπιστική κρίση στον κόσμο, πολύ λίγοι από μας δίνουμε σημασία. Κι όμως, ο Μάρτιν Γκρίφιθς, απεσταλμένος του ΟΗΕ, καταγγέλλει πρωτοφανή βία εναντίον αμάχων: μέσα σε λίγους μήνες σφαγιάστηκαν 15.000 άτομα και οι βιασμοί ήταν αναρίθμητοι».

Υπενθυμίζεται ότι στο Σουδάν μαίνεται πόλεμος ανάμεσα στις Ένοπλες Δυνάμεις (SAF) του αλ-Μπουρχάν και τη παραστρατιωτική RSF του Χεμέτι. Οι εκτοπισμένοι υπολογίζονται σε 13 εκατομμύρια ενώ 24 εκατομμύρια  βρίσκονται σε επισιτιστική ανασφάλεια. Στη Γ.Σ. του ΟΗΕ διαμορφώθηκε οδικός χάρτης από τις ΗΠΑ, Σαουδική Αραβία, Αίγυπτο, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα για τρίμηνη ανθρωπιστική εκεχειρία, μόνιμη κατάπαυση πυρός και μετάβαση σε πολιτική διακυβέρνηση, ενώ γίνονται προσπάθειες να ανοίξουν ανθρωπιστικοί διάδρομοι προς την αλ-Φάσερ. Για να αντιμετωπιστεί ο λιμός στο Σουδάν, ο ΟΗΕ κάνει έκκληση για βοήθεια 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Υπάρχει περίπτωση να το πετύχει; «Η εμπειρία μου από το Αφγανιστάν, όταν ήμουν απεσταλμένος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για το Αφγανιστάν και το Πακιστάν, δεν δίνει πολλές ελπίδες» λέει ο Σωτήρης Μουσούρης. «Λίγο προτού φτάσουν οι Ταλιμπάν, ζητούσα οικονομική βοήθεια που ερχόταν μειωμένη στο μισό… Τώρα ο ΟΗΕ αντιμετωπίζει ταμειακή κρίση με αποτέλεσμα ο Γενικός Γραμματέας να ανακοινώσει περικοπές 20%. Δεν είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζεται ο οργανισμός. Αλλά, αν και πάντοτε γίνονταν κάποιες σπατάλες, π.χ. σε ταξίδια ή σε υπερβολικές προσλήψεις, το πρόβλημα του ΟΗΕ δεν ήταν ποτέ οι σπατάλες. Και εν πάση περιπτώσει, άλλο το νοικοκύρεμα των οικονομικών, άλλο οι περικοπές σε καίριους τομείς. Στο Πακιστάν, ο προκάτοχός μου είχε προσλάβει ένα σωρό κόσμο με σκοπό καλές σχέσεις με την τοπική κοινωνία —ε, όταν τον διαδέχτηκα, απέλυσα τους μισούς…»

Ο ΟΗΕ έχει σημειώσει μια σειρά επιτυχίες κι αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε. Ο ΠΟΥ πέτυχε οριστική εκρίζωση της ευλογιάς (1980) — μοναδικό ιστορικό προηγούμενο εξάλειψης ανθρώπινης νόσου μέσω παγκόσμιου συντονισμού. Στον τομέα του περιβάλλοντος το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (1987) εξασφάλισε σχεδόν πλήρη κατάργηση των ουσιών που καταστρέφουν το όζον· η αποκατάσταση της στιβάδας εξελίσσεται και αναμένεται μέσα στον 21ο αιώνα. Ειρηνευτικές αποστολές πέτυχαν στην Καμπότζη και στην Ναμίμπια με σημαντική —αν και συχνά ατελή— βελτίωση ασφάλειας και των θεσμών. Πρόσφατες εκθέσεις του ίδιου του ΟΗΕ δείχνουν μείωση της παγκόσμιας πείνας για τρίτη χρονιά (μέχρι το 2024), παρότι ο κίνδυνος παραμένει. Ανάμεσα στις αποτυχίες του ήταν η καθυστερημένη επέμβαση στη Ρουάντα το 1994 και στη Σρεμπρένιτσα, στη Βοσνία, το 1995: ανεξάρτητη έρευνα που παρήγγειλε ο ΟΗΕ κάνει λόγο για «θεμελιώδη αποτυχία» στην πρόληψη γενοκτονίας και προστασία αμάχων, για αδυναμία εντολής, πόρων και πολιτικής βούλησης. Εξάλλου, η χολέρα στην Αϊτή (από 2010) συνδέθηκε επιδημιολογικά με την αποστολή του ΟΗΕ (ήταν κυανόκρανοι από το Νεπάλ που έφεραν το βακτήριο)· ο ΓΓ ζήτησε επίσημα συγγνώμη (2016). Το σκάνδαλο «Oil-for-Food» στο Ιράκ —μίζες και παρατυπίες σε εταιρείες και μεσάζοντες υπό το σχήμα του ΟΗΕ— έπληξαν ο κύρος του οργανισμού αν και το πρόγραμμα επέτυχε βασική επισιτιστική ανακούφιση). Τέλος, οι οπισθοδρομήσεις στην ισότητα των φύλων και η αργή πρόοδος σε κρίσιμους στόχους λόγω συγκρούσεων, κλίματος και χρηματοδότησης βαραίνουν τον ΟΗΕ. Γενικά, όπου υπάρχει σαφής, τεχνικά ορισμένη αποστολή, ευρεία συναίνεση και χρηματοδότηση (υγεία, περιβάλλον, συγκεκριμένες ειρηνευτικές εντολές), ο ΟΗΕ αποδίδει εξαιρετικά. Όπου απαιτείται ταχεία, καταναγκαστική δράση και υπάρχει μεγάλη-δυνάμεων ανταγωνισμός(γενοκτονίες, ενεργές συγκρούσεις, συστημικές παραβιάσεις), οι θεσμικοί περιορισμοί (βέτο, αδύνατες εντολές, εθελοντική συνεισφορά πόρων) οδηγούν σε δυσεπανόρθωτες αστοχίες.

Ο Σωτήρης Μουσούρης θυμίζει επίσης ότι από τον ΟΗΕ πέρασαν άνθρωποι που σφράγισαν την ανθρωπότητα κάνοντας το καλό. Ανάμεσά τους ήταν ο Dag Hammarskjöld (1953–1961) που καθιέρωσε την ενεργητική διπλωματία και την ειρηνευτική δράση ως «εργαλεία» του ΟΗΕ (τιμήθηκε μεταθανάτια με Νόμπελ Ειρήνης), ο Javier Pérez de Cuéllar (1982–1991) — κομβικός σε μεσολαβήσεις Ψυχρού Πολέμου και στον τερματισμό συγκρούσεων στη Λατινική Αμερική, στη Ναμίμπια και στην Καμπότζη— ο Boutros Boutros-Ghali (1992–1996) που συστηματοποίησε τις έννοιες πρόληψης συγκρούσεων, ειρηνοποίησης και ανοικοδόμησης, ο Kofi Annan (1997–2006)που  έδωσε προτεραιότητα στα ανθρώπινα δικαιώματα και την παγκόσμια υγεία (ένα ακόμη Νόμπελ για τον ΟΗΕ). Ο ΟΗΕ, όπως τόνιζε και ο Γάλλος διπλωμάτης Στεφάν Εσέλ, ήταν και παραμένει ο πιο ελπιδοφόρος θεσμός που καταφέραμε να συγκροτήσουμε: όποιος τον υπονομεύει σήμερα, υπονομεύει την παγκόσμια ειρήνη, την παγκόσμια υγεία, την παγκόσμια ανάπτυξη.