Για όλα φταίνε οι «μερκελιστές»

Την περίοδο των μνημονίων, η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας ήταν η απουσία συναίνεσης μεταξύ των πρωταγωνιστών. Το πληρώσαμε με την παράταση της κρίσης. Αντίθετα από την Ιρλανδία και την Πορτογαλία, η Ελλάδα χρειάστηκε μία ολόκληρη δεκαετία για να επανέλθει σε μια κάποια κανονικότητα. Γιατί όμως συνέβη αυτό; Γιατί η πολιτική μας ζωή χαρακτηρίζεται από τη χωρίς μέτρο αντιπαλότητα; Τι είναι αυτό που μας κάνει να βλέπουμε τα κοινά σαν μια πάλη μέχρι τελικής πτώσης;

Η ελληνική ιδιαιτερότητα της κρίσης

Η πιο διαδεδομένη ίσως άποψη, αυτή που μας επαναλάμβαναν και στο σχολείο, είναι ότι η διχόνοια βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο στο DNA μας. Από την αρχαιότητα, μας έλεγαν, οι Έλληνες δεν ήταν ποτέ ενωμένοι, αλλά όταν ενώνονταν μεγαλουργούσαν. Προφανώς αυτό δεν αποτελεί ικανοποιητική ερμηνεία. Σε πρόσφατο βιβλίο του ο Γιώργος Μαυρογορδάτος είχε υποστηρίξει ότι οι εμφύλιες αντιπαραθέσεις στην Ελλάδα σχετίζονταν με τη διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης, όταν στην κοινωνία αντιμάχονταν δύο ριζικά διαφορετικές εκδοχές για τη δομή της εξουσίας και τον προσανατολισμό της χώρας. Φαινόμενο το οποίο παρατηρείται και σε άλλα κράτη κατά την πορεία συγκρότησής τους. Ο εμφύλιος στην Ιρλανδία αμέσως μετά τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.

Η ερμηνεία αυτή μπορεί να εξηγήσει τις συγκρούσεις του παρελθόντος, τους εμφυλίους της επανάστασης και του 19ου αιώνα, τον εθνικό διχασμό των αρχών του 20ού αιώνα, ακόμα και τον εμφύλιο μετά την Κατοχή. Σήμερα όμως; Αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε τότε, όλες οι πολιτικές δυνάμεις ομονοούν στον βασικό προσανατολισμό της χώρας, ακόμα και στο κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Οι εξαιρέσεις έχουν μόνο περιθωριακή απήχηση, δεν συγκροτούν εναλλακτική πρόταση εξουσίας.

Διεθνή παραδείγματα λαϊκισμού και διχασμού στη Δύση

Η εικόνα περιπλέκεται από το γεγονός ότι ανάλογα φαινόμενα διχασμού εμφανίζονται πλέον και σε πολλά άλλα κράτη του αναπτυγμένου κόσμου. Ο Τραμπ, το Μπρέξιτ, η Εναλλακτική για τη Γερμανία, η Λεπέν και η Μελόνι είναι το αποτέλεσμα μιας ρήξης στον πυρήνα των κοινωνιών της Δύσης. Σε τέτοιο βαθμό, που πολλοί έχουν αρχίσει να παρομοιάζουν το σήμερα με τον Μεσοπόλεμο. Όταν, δηλαδή, αναδύθηκαν τα φασιστικά κινήματα και απειλήθηκε η Φιλελεύθερη Δημοκρατία. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον ως χαρακτηριστικό παράδειγμα. Τότε όμως οι ΗΠΑ και η Ευρώπη έβγαιναν από μια πρωτοφανή οικονομική κρίση. Σήμερα το βιοτικό επίπεδο είναι το υψηλότερο στην ιστορία. Όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά ο αρθρογράφος των Financial Times Τζανάν Γκανές, η πρώην Ανατολική Γερμανία, όπου και η εκλογική βάση του AfD, είναι πιο πλούσια και πιο ελεύθερη από ποτέ άλλοτε. Η άνοδος των λαϊκιστών και του αυταρχισμού κατά συνέπεια θα πρέπει να αναζητηθεί σε σύγχρονα φαινόμενα. Στο κάδρο έχουν μπει η αυξανομένη ανισότητα και οι αναταράξεις που προκαλεί η τεχνολογική πρόοδος και σε μικρότερο βαθμό η παγκοσμιοποίηση. Η τελευταία αποτελεί τον αγαπημένο στόχο όλων των λαϊκιστικών κινημάτων, η πραγματικότητα, ωστόσο, φαίνεται πως είναι διαφορετική. Μελέτες στις ΗΠΑ δείχνουν ότι η απώλεια θέσεων εργασίας σε ποσοστό πάνω από 80% οφείλεται στην τεχνολογία και όχι στη μεταφορά βιομηχανιών σε τρίτες χώρες και στην Κίνα.

Αφορούν αυτά την Ελλάδα; Ως ένα βαθμό θα μπορούσε να υπάρξει ένα αφήγημα που θα ερμήνευε την κοινωνική δυσαρέσκεια με βάση την κρίση στη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα. Την αβεβαιότητα που προκαλεί σε τμήματα της μεσαίας τάξης και τους επιχειρηματίες που δεν μπορούν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα και τον νέο, διεθνοποιημένο ανταγωνισμό. Αλλά και τη συνακόλουθη απώλεια θέσεων εργασίας και μαζί τις χαμηλές αμοιβές των εργαζομένων στους τομείς της χαμηλής και στάσιμης παραγωγικότητας. Ας μη γελιόμαστε όμως. Η κοινωνική πόλωση, καθώς και η κουλτούρα ανοχής στη βία, είναι προγενέστερες, εμφανίζονται ήδη από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Σε τι οφείλονται;

Σχετικά πρόσφατα, το 2024, ο γνωστός ιστορικός Ρίτσαρντ Ήβανς εξέδωσε ένα βιβλίο στο οποίο προσπαθούσε να απαντήσει στο ερώτημα γιατί οι Γερμανοί, ένας από τους πιο μορφωμένους λαούς στον κόσμο και με λαμπρές επιδόσεις στον πολιτισμό, ακολούθησαν τόσο πρόθυμα τον Χίτλερ και τον διευκόλυναν, με τη συνεργασία τους, στην πραγματοποίηση των πιο απίστευτων εγκλημάτων. Το ερώτημα παραμένει ενδιαφέρον και στην εποχή μας, καθώς παλιότερες θεωρίες ότι οι ναζί ήταν κάποια διεστραμμένα τέρατα ή ότι είχαν κάποια ειδική προδιάθεση στη βία έχουν εγκαταλειφθεί. Απόλυτα κανονικοί, συνηθισμένοι άνθρωποι διέπραξαν θηριωδίες πέρα από κάθε αντίληψη ηθικής. Ένα φαινόμενο που έκανε τη Χάνα Άρεντ να μιλήσει για την κοινοτυπία του κακού.

Η μέθοδος του Ήβανς είναι η αναζήτηση κοινών στοιχείων μέσα από τις βιογραφίες στελεχών των ναζί. Όχι μόνο των κορυφαίων αλλά και κατώτερων, αυτών που συγκρότησαν τη μάζα των οπαδών του Χίτλερ. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που προκύπτει ήταν πως ήταν όλοι αντισιωνιστές. Για πολλούς, ωστόσο, ο αντισιωνισμός ήταν ο διαδεδομένος αντισιωνισμός εκείνης της εποχής, κοινός στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Δεν συμμερίζονταν αναγκαστικά τις δολοφονικές θεωρίες του Χίτλερ. Έκαναν όμως εύκολα τα στραβά μάτια. Ένα δεύτερο κοινό στοιχείο, ίσως πιο σημαντικό, ήταν η πεποίθηση ότι η ταπείνωση που είχαν υποστεί στον Πρώτο Πόλεμο δεν οφειλόταν στην ήττα του στρατού, αλλά σε κάποια προδοσία, το περίφημο πισώπλατο χτύπημα του Χίτλερ. Αναζητούσαν, με άλλα λόγια, εξιλαστήρια θύματα και ήθελαν με κάποιον τρόπο να ξεπλύνουν την ντροπή. Ο συνδυασμός αποδείχτηκε φονικός και καταστροφικός.

Γιατί «φταίνε» πάντα οι ξένοι και οι ντόπιοι μερκελιστές. Πώς η βία έγινε κοινωνικά αποδεκτή.

Θα μπορούσε αυτή η εξήγηση να φωτίσει με κάποιον τρόπο και τη δική μας εμπειρία; Αυτό μπορούν να το απαντήσουν πιο ειδικοί. Υπάρχει ωστόσο μια ενδιαφέρουσα ομοιότητα: η διαδεδομένη στην Ελλάδα αντίληψη πως πίσω από κάθε αρνητική εξέλιξη κρύβονται οι ξένοι. Μια αντίληψη που διατρέχει όλη την ελληνική Ιστορία με προβολές και πάλι στην αρχαιότητα. Ο περσικός χρυσός μάς δίχασε τον 5ο αιώνα π.Χ., όπως οι μηχανορραφίες των ξένων έσπρωξαν τους Έλληνες στους εμφυλίους μετά το ’21. Ο εθνικός διχασμός οφείλεται προφανώς στις ξένες δυνάμεις, στον γερμανόφιλο βασιλιά και στα ενεργούμενα της Αντάντ. Και βέβαια στον εμφύλιο το ’46 μας έσπρωξαν οι Άγγλοι. Ακόμα και την περήφανη ήττα του 1897, μία από τις μεγάλες ήττες στην οποία μας οδήγησε ο δήθεν πατριωτισμός στους ξένους τη φορτώσαμε, παρά το ότι χάρη σ’ αυτούς αποφύγαμε τις συνέπειες της ήττας. Έχει περιγράψει τον παραλογισμό με συναρπαστικό τρόπο ο ιστορικός Γιάννης Γιαννουλόπουλος στο βιβλίο του «Η ευγενής μας τύφλωση».

Η αντίληψη αυτή, ο μύθος, αν προτιμάτε, των ξένων, ανανεώθηκε με τον πιο δραματικό τρόπο το 1967 με την επιβολή της δικτατορίας. Την οποία βέβαια επέβαλαν οι Αμερικανοί. Αυτό πίστευε και ενδεχομένως εξακολουθεί να πιστεύει η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων, παρότι τα στοιχεία δεν το επιβεβαιώνουν. Για την ακρίβεια, δείχνουν το αντίθετο. Έχει ενδιαφέρον ότι τα πρώτα γεγονότα βίας στη μεταπολίτευση σχετίζονται μ’ αυτόν τον μύθο. Οι πρώτοι στόχοι ήταν αμερικανικοί. Οι παλαιότεροι θυμούνται την επίθεση στην Αμερικανική Πρεσβεία στην πορεία που είχε γίνει την 21η Απριλίου του ’75, στην πρώτη επέτειο δηλαδή του πραξικοπήματος επί Δημοκρατίας. Και βέβαια το πρώτο θύμα της 17Ν ήταν ο Ρίτσαρντ Γουέλς, το ανώτερο στέλεχος της CIA στην Ελλάδα. Η τελευταία αναβίωση του μύθου υπήρξε την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Απλώς τους Αμερικανούς τους αντικατέστησαν οι Γερμανοί. Αυτοί ήταν οι κακοί που έσπρωξαν την Ελλάδα στη χρεοκοπία.

Το ζήτημα με αυτή την προσέγγιση είναι ότι η Μέρκελ χρειάζεται πάντα και τους «μερκελιστές». Αν πιστεύεις ότι όλα τα δεινά οφείλονται σε ξένες παρεμβάσεις, τότε αναγκαστικά πιστεύεις ότι υπάρχουν και οι ντόπιοι συνεργάτες οι οποίοι τους είναι απαραίτητοι για να πραγματοποιήσουν τα σχέδιά τους. Πιστεύεις, με άλλα λόγια, ότι υπάρχουν προδότες οι οποίοι τους διευκολύνουν. Και η προδοσία δικαιολογεί κάθε βία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η βία της 17Ν, τα πρώτα χρόνια, πριν αποκαλυφθεί δηλαδή τι σόι μασκαράδες ήταν, έβρισκε αξιοπρόσεκτη αποδοχή στην κοινωνία. Ακόμα μεγαλύτερη αποδοχή, για ευνόητους λόγους, είχε η βία την περίοδο των μνημονίων. Όταν πιστεύεις ότι απέναντί σου έχεις τσιράκια των ξένων, τα οποία βυσσοδομούν για να σου αρπάξουν το βιος, είναι πολύ πιο εύκολο ν’ ασκήσεις βία σε βάρος τους. Πώς αλλιώς ένας απλός συνταξιούχος του ΟΤΕ θα γρονθοκοπούσε τον Κωστή Χατζηδάκη, στην πραγματικότητα χωρίς την παραμικρή αφορμή. Το ίδιο εύκολα θα οδηγηθείς σε πράξεις αντίστασης, όπως το «δεν πληρώνω», απέναντι στις «κατοχικές» κυβερνήσεις. Η βία, μάλιστα, είναι κολλητική. Όταν γίνεται αποδεκτή από τον περίγυρό σου, τότε είναι πολύ πιο εύκολο να οδηγηθείς σε πράξεις και σε απόψεις τις οποίες κάτω από κανονικές συνθήκες θα αποδοκίμαζες.

Μία τελευταία παρατήρηση. Είθισται αυτή η κουλτούρα της βίας να αποδίδεται στην αριστερά. Και είναι αλήθεια ότι ένα τμήμα της κατ’ εξοχήν καλλιέργησε αυτή τη φιλολογία, ο ίδιος ο Τσίπρας χρησιμοποιούσε τον όρο «μερκελιστές». Όμως το να πιστεύεις ότι σε κυβερνά μια διεφθαρμένη κλίκα η οποία υπηρετεί ξένα συμφέροντα δεν έχει χρώμα. Ήταν άλλωστε στη βάση της ανάλυσης της Χρυσής Αυγής. Είναι και ο λόγος που ένα μέρος των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ πέρασε με μεγάλη ευκολία στο άλλο άκρο. Τώρα κάποιοι φλερτάρουν με την Πλεύση, ένα κόμμα που δεν το λες αριστερό.

Υπάρχει τρόπος να αλλάξει αυτή η κατάσταση; Ποιος ξέρει. Υπάρχει άλλωστε τρόπος να συμφιλιωθούν Παναθηναϊκός με Ολυμπιακό; Μόνο ίσως αν φάνε μια γερή σφαλιάρα από πάνω. Το κακό είναι ότι εμείς τη φάγαμε το 2010, φαίνεται όμως πως δεν ήταν αρκετή.