Πώς γεννήθηκε η ιδέα της λευκότητας;

Πάνω από δέκα μελέτες γύρω από τη «λευκότητα» και τις κοινωνικές επιπτώσεις του διπόλου άσπρο δέρμα-μαύρο δέρμα κυκλοφόρησαν στα αγγλικά από την αρχή του 2025. Αν και ο ρατσισμός έχει υποχωρήσει παντού στον κόσμο, η woke κουλτούρα ασχολείται διαρκώς, ερευνώντας και καταγγέλλοντας τις διακρίσεις του χρώματος. Ανάμεσα στις μελέτες του 2025 είναι το συλλογικό "hiteness at the Abyss: A Lacanian Reading of "White Anxiety"" των Derek Hook, Sheldon George κ.α., το επίσης συλλογικό "The Anthropology of White Supremacy: A Reader" των Aisha M. Beliso-De Jesús, Jemima Pierre κ.α., και το "Unmarking Whiteness and the New American Racism: Race and Racism in Western Science and Society" του Michael L. Blakey.

Το ανοιχτόχρωμο δέρμα έχει συνδεθεί, από την προϊστορία ακόμα, με υψηλότερη κοινωνική θέση. Επειδή συνήθως τα άτομα από τα χαμηλά στρώματα εργάζονταν σκληρά στο ύπαιθρο, το σκούρο δέρμα σήμαινε χαμηλότερη κοινωνική θέση στις αγροτικές κοινωνίες σε όλο τον κόσμο. Με την πάροδο του χρόνου η λευκότητα συνδέθηκε με την ευτυχία, την επιτυχία, την ελευθερία από τον μόχθο, ακόμη και την πνευματική αγνότητα. Στις αρχαίες και στις μεσαιωνικές κοινωνίες της Ευρώπης, της Ασίας και της Βόρειας Αφρικής, το ανοιχτόχρωμο δέρμα - ειδικά των γυναικών - έγινε ένδειξη προνομιακού τρόπου ζωής, ευγενούς καταγωγής και κληρονομημένης ομορφιάς.

Το χρώμα του δέρματος και ρατσιμός: Μια ιστορική αναδρομή

Στην Αρχαία Αίγυπτο, φαίνεται πως διέκριναν «τέσσερις ομάδες» σχετικά με το χρώμα του δέρματος: τους «κόκκινους-καφέ» Αιγυπτίους, τους «ωχροί» Λεβαντίνους και Καναανίτες λαούς ή «Ασιάτες», τους «μαύρους» Νούβιους και τους «ξανθόχρωμους» Λίβυους. Οι Αιγύπτιοι απεικονίζονταν ως πιο σκουρόχρωμοι από τους Λεβαντίνους (άτομα από το σημερινό Λίβανο, το Ισραήλ, την Παλαιστίνη και την Ιορδανία) και από τους Λίβυους, αλλά πολύ πιο ανοιχτόχρωμοι από τους Νούβιους (σύγχρονους Σουδανούς). Οι διαφορές του φύλου στο χρώμα του δέρματος απεικονίζονταν επίσης στην αιγυπτιακή τέχνη, με τις γυναίκες αισθητά πιο ανοιχτόχρωμες από τους άνδρες. Οι αρχαιολόγοι αποδίδουν αυτή την απόκλιση στον διαφορετικό τρόπο ζωής μεταξύ ανδρών και γυναικών: υποτίθεται ότι οι γυναίκες δεν έπρεπε να εργάζονται στον ήλιο. Όπως και σε άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, το ανοιχτόχρωμο δέρμα έγινε το γυναικείο ιδανικό.

Σύμφωνα με τον μελετητή David M. Goldenberg, οι αρχαίοι Ισραηλίτες προτιμούσαν τις γυναίκες με «ανοιχτή επιδερμίδα», ενώ σύμφωνα με τον Ινδό κοινωνιολόγο GS Ghurye, το χρώμα του δέρματος χρησιμοποιήθηκε ως δείκτης γι’ αυτό που έγινε σύστημα κάστας στην Ινδία. Οι αναφορές στο χρώμα στην ινδική κουλτούρα προηγούνται της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και παρότι ο ρατσισμός και ο «κολορισμός» (colorism) συνδέονται μεταξύ τους, δεν είναι ισοδύναμοι, με την επιθυμία για λευκότητα να αποτελεί μέρος του ινδικού πολιτισμού. Ομοίως, οι Μυκηναίοι Έλληνες και οι Μινωίτες απεικόνιζαν γυναίκες με χλωμό ή λευκό δέρμα και τους άνδρες με σκούρο καφέ ή μαυρισμένο δέρμα. Ως αποτέλεσμα, οι άντρες με χλωμό ή ανοιχτόχρωμο δέρμα μπορούσαν να θεωρηθούν αδύναμοι και θηλυπρεπείς.

Πάντως, η Ήρα, Αφροδίτη, η Πηνελόπη, η Ανδρομάχη και η Ναυσικά περιγράφονται «λευκές» και η Αθηνά ξανθιά, ενώ ο Οδυσσέας περιγράφεται με «χάλκινο» δέρμα. Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώντας περιγράφει τους Αιθίοπες μαύρους και τους Θράκες με κόκκινα μαλλιά και μπλε μάτια. Στην περιγραφή των Σκυθών, ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι ο ψυχρός καιρός «καίει το λευκό τους δέρμα και το κοκκινίζει». Ο Πολέμων περιγράφει τους αρχαίους Έλληνες μεσαίου αναστήματος, λευκούς με μαλλιά σγουρά ή κυματιστά, μύτη μυτερή και μάτια γαλανά, πολύ φωτεινά. Με τις επιδρομές των βόρειων φύλων άρχισε να διαφαίνεται η διαφορά ανάμεσα στη βόρεια και στη νότια «λευκότητα».

Γύρω στον 1ο αιώνα, ο Τάκιτος και ο Σουετόνιος εξέφραζαν ανησυχίες σχετικά με τη ρωμαϊκή «καθαρότητα του αίματος», καθώς οι Ρωμαίοι πολίτες εκτός της Ρωμαϊκής Ιταλίας αυξάνονταν σε αριθμό. Ωστόσο, κανείς από τους συγγραφείς δεν πρότεινε να σταματήσει η πολιτογράφηση νέων πολιτών: πρότειναν μόνο να ελέγχονται αυστηρότερα οι απελευθερώσεις σκλάβων και οι παραχωρήσεις ιθαγένειας. Οι ανησυχίες τους για την καθαρότητα του αίματος δεν ταυτίζονταν με τις σύγχρονες ιδέες για τη φυλή ή την εθνικότητα και είχαν ελάχιστη σχέση με χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα του δέρματος ή η φυσική εμφάνιση. Παρά τα στερεότυπα της ομορφιάς, οι πληθυσμοί της Μεσογείου - μαύροι ή λευκοί - δεν αποκλείονται από κανένα επάγγελμα και δεν υπάρχουν καταγραφές στιγματισμού ή προκαταλήψεων κατά των μεικτών φυλετικών σχέσεων. Οι κοινωνικές διαφορές στην Αρχαία Ρώμη δεν βασίζονταν σε φυσικά χαρακτηριστικά, αλλά στην κοινωνική τάξη.

Στη συνέχεια, ορισμένοι πρωτοχριστιανοί συγγραφείς άρχισαν να συνδέουν την καλοσύνη και την ηθική με το λευκό χρώμα πράγμα που κατέληξε σε συσχετισμούς με το χρώμα του δέρματος: το μαύρο δέρμα θεωρήθηκε ένδειξη «πνευματικού σκοταδιού», αν και δεν έφτανε στο σημείο να ταυτίζεται με την απώλεια της θείας χάριτος. Στα μουσουλμανικά θρησκευτικά κείμενα, ο Μωάμεθ - καθώς και άλλες αβρααμικές μορφές - έχουν «λευκό ή κατακόκκινο χρώμα», ενώ ανιχνεύονται θεϊκές κατάρες του είδους «να μαυρίσει το δέρμα σου»! Ο χριστιανός Άραβας διανοούμενος Ibn Butlan από τη Βαγδάτη κατέγραψε κατά τον 11ο αιώνα διαφορετικές εθνοτικές και φυλετικές ομάδες, διαχωρίζοντας τους λευκούς σκλάβους από τους μαύρους σκλάβους και προτείνοντας διαφορετικά καθήκοντα για κάθε ομάδα με βάση τα χαρακτηριστικά τους. Ο Ibn Butlan πρότεινε οι λευκοί σκλάβοι, όπως Τούρκοι και Σλάβοι, να χρησιμοποιούνται ως στρατιώτες, ενώ οι μαύροι να χρησιμοποιούνται ως εργάτες, υπηρέτες και ευνούχοι.

Γενικά στον αραβικό κόσμο, οι λευκοί σκλάβοι κάλυπταν διοικητικές και οικιακές θέσεις ενώ οι μαύροι σκλάβοι έκαναν χειρωνακτικές εργασίες. Σύμφωνα με τον Bernard Lewis, οι λευκοί σκλάβοι θα μπορούσαν να γίνουν ακόμα και στρατηγοί και κυβερνήτες επαρχιών, ενώ τέτοιες θέσεις σπάνια απονέμονταν σε μαύρους σκλάβους. Στη μεσαιωνική Νότια Ευρώπη, οι σκλάβοι κατηγοριοποιούνταν με βάση το χρώμα του δέρματος το οποίο χρησιμοποιείτο συχνά για να αποδώσει τερατώδεις ιδιότητες σε ορισμένες «φυλές» που μπορεί να περιγράφονται μέχρι και «μοβ». Πάντως, από τότε, εξυμνείται η λευκή επιδερμίδα («γαλακτώδης», «σαν χιόνι») μαζί με κάποια άλλα συνοδευτικά χαρακτηριστικά όπως δόντια «σαν ελεφαντόδοντο».

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει επανέλθει ο όρος «έγχρωμος» για να περιγράψει οποιονδήποτε δεν είναι «Καυκάσιος» σύμφωνα με την αναχρονιστική αμερικανική ορολογία. Ως «Καυκάσιοι» θεωρούνται στις ΗΠΑ άνθρωποι από την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική χωρίς «νεγροειδή» χαρακτηριστικά: ωστόσο, αυτή η απλοϊκή ανθρωπολογία έχει δεχθεί κριτική, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1990 όταν άρχισαν να εκλαϊκεύονται τα τεστ DNA. Αυτά τα τεστ δείχνουν μεγάλη ποικιλία γεωγραφικών, άρα και «φυλετικών» προελεύσεων, σε όλους ανεξαιρέτως, τους ανθρώπους. Κι όσο για τα πρότυπα ομορφιάς, είναι κυμαινόμενα: όπως φαίνεται από την ιστορία της τέχνης, η αντίληψη για το ωραίο σώμα και για την απόχρωση του δέρματος έχει εξελιχθεί με πολλούς τρόπους. Η χλωμότητα δεν εκτιμάται - διότι προφανώς συνδέεται με υποψία ασθενειών - ενώ τα εύσαρκα μοντέλα της Αναγέννησης θεωρούνται σήμερα υπέρβαρα. Ωστόσο, αν και τα κοινωνικά κινήματα πρότειναν ένα είδος αχρωματοψίας, φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια, το χρώμα του δέρματος παίρνει κεντρική θέση στην πολιτική και γίνεται, όπως συνέβαινε κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας και της δουλείας, μείζον χαρακτηριστικό που ορίζει το κάθε άτομο.