Κεφάλαιο και ιδεολογία: ένα έπος για την οικονομική ισότητα

Το επικό επακόλουθο ενός από τα σημαντικότερα βιβλία του αιώνα που διανύουμε, «Το Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», έχει τίτλο «Κεφάλαιο και ιδεολογία» και αποτελεί μια σύνοψη της παγκόσμιας ιστορίας, μια κριτική της σύγχρονης πολιτικής και μια τολμηρή πρόταση για ένα καινούργιο, δικαιότερο οικονομικό σύστημα.

Ο Γάλλος οικονομολόγος Thomas Piketty έχει αναζωογονήσει την παγκόσμια συζήτηση γύρω από την ανισότητα. Σε αυτήν την τολμηρή συνέχεια, μας προκαλεί να φέρουμε επανάσταση στον τρόπο με τον οποίον σκεφτόμαστε την πολιτική, την ιδεολογία και την ιστορία. Εκθέτοντας τις ιδέες που διατήρησαν την ανισότητα την περασμένη χιλιετία, αποκαλύπτει γιατί η ρηχή πολιτική τόσο της δεξιάς όσο και της αριστεράς μάς απογοητεύει σήμερα ―ταυτοχρόνως, σκιαγραφεί τη δομή ενός δικαιότερου οικονομικού συστήματος, κάνει συγκεκριμένες προτάσεις για να βγούμε από τις παγίδες της ανισότητας.

Η οικονομία μας, παρατηρεί ο Piketty, δεν είναι φυσικό γεγονός. Οι αγορές, τα κέρδη και το κεφάλαιο είναι όλα ιστορικά κατασκευάσματα που εξαρτώνται από επιλογές. Ο Piketty διερευνά τις υλικές και ιδεολογικές αλληλεπιδράσεις αντικρουόμενων κοινωνικών ομάδων που έχουν επιφέρει, στο πέρασμα των αιώνων, τη δουλοκτησία, τη δουλοπαροικία, την αποικιοκρατία, τον κομμουνισμό και τον υπερκαπιταλισμό, διαμορφώνοντας τις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο μεγάλος μοχλός της ανθρώπινης προόδου ανά τους αιώνες ήταν ο αγώνας για ισότητα και εκπαίδευση και όχι, όπως συχνά υποστηρίζεται, η διεκδίκηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας ή η επιδίωξη της σταθερότητας. Η καινούργια εποχή ακραίας ανισότητας που έχει εκτροχιάσει την πρόοδο της ανθρωπότητας από τη δεκαετία του 1980 είναι εν μέρει η αντίδραση στον κομμουνισμό, αλλά είναι επίσης ο καρπός της άγνοιας, της πνευματικής εξειδίκευσης και της ολίσθησής μας προς την αδιέξοδη πολιτική των ταυτοτήτων.

Αν το καταλάβουμε αυτό, μπορούμε να αρχίσουμε να οραματιζόμαστε μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση της οικονομίας και της πολιτικής. Ο Piketty υποστηρίζει έναν νέο συμμετοχικό σοσιαλισμό, ένα σύστημα που βασίζεται σε μια ιδεολογία ισότητας, κοινωνικής ιδιοκτησίας, εκπαίδευσης και ανταλλαγής γνώσεων και εξουσιών. Το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» προορίζεται να γίνει ένα από τα απαραίτητα βιβλία της εποχής μας, ένα έργο που όχι μόνο θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον κόσμο, αλλά να τον αλλάξουμε.

Στα γαλλικά το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» κυκλοφόρησε το 2019, έξι χρόνια μετά το «Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα». το οποίο επικεντρωνόταν και περιοριζόταν στην ανισότητα πλούτου και εισοδήματος στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η «συνέχεια» έχει ευρύτερο πεδίο εφαρμογής: ο Piketty έχει προχωρήσει τη σκέψη και την εμβέλειά του σε ολόκληρο τον κόσμο, εξετάζοντας την ανισότητα σε πολλές χώρες, όπως στην Ινδία και τη Βραζιλία. Ο γνωστός Αμερικανός οικονομολόγος Paul Krugman έγραψε για το «Κεφάλαιο και ιδεολογία»: «Στο μαρξικό δόγμα, η ταξική δομή μιας κοινωνίας καθορίζεται από τις υποκείμενες, απρόσωπες δυνάμεις, την τεχνολογία και τους τρόπους παραγωγής που υπαγορεύει η τεχνολογία. Ο Piketty, ωστόσο, βλέπει την ανισότητα ως κοινωνικό φαινόμενο· οι θεσμικές αλλαγές αντανακλούν την ιδεολογία που κυριαρχεί στην κοινωνία: “Η ανισότητα δεν είναι ούτε οικονομική ούτε τεχνολογική· είναι ιδεολογική και πολιτική”». Στο σχόλιό του για το βιβλίο, ο Krugman αναδεικνύει τις βασικές ιδέες του βιβλίου για τις μεθόδους αναδιανομής του πλούτου: «κληρονομιά» για όλους, αρχικό κεφάλαιο που διανέμεται σε όλους πολίτες όταν φτάνουν την ηλικία των 25 ετών ― ιδέες που ακούγονται εντελώς ξένες στο αμερικανικό περιβάλλον.

Το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» έχει τέσσερα εκτεταμένα μέρη, τα οποία περιγράφουν την ανάπτυξη της σύγχρονης ιδεολογίας, ιδιαίτερα ως προς την ιδιοκτησία και την ανισότητα, καθώς και τα κεντρικά προβλήματα στις ευρωαμερικανικές, μετασοβιετικές, κινεζικές, ινδικές και άλλες κοινωνίες σήμερα. Ο Piketty υποστηρίζει ότι υπάρχει μια κυκλική τάση της ιδεολογίας να υπερασπίζεται την ανισότητα και η ανισότητα να τροφοδοτεί την ιδεολογία. Η ιδεολογία περιλαμβάνει μια «γκάμα αντιφατικών ρητορικών», που δημιουργούν μια «κυρίαρχη αφήγηση». Αυτές οι αφηγήσεις οδηγούν σε κανόνες οι οποίοι ενισχύουν την ανισότητα και η ανισότητα δημιουργεί περισσότερη σχετική ιδεολογία. Στη συνέχεια, υποστηρίζει με κανονιστικούς όρους ότι πρέπει να δημιουργήσουμε έναν νέο «συμμετοχικό σοσιαλισμό», ο οποίος περιλαμβάνει περισσότερη δημοκρατία στην οικονομία, ιδιαίτερα στην εργασία, να δημιουργήσουμε ένα δικαιότερο φορολογικό σύστημα και να επανεξετάσουμε τους κανόνες για το δίκαιο εμπόριο.

Το βιβλίο είχε θετική αποδοχή στις περισσότερες χώρες όπου μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε. (Επειδή ο Piketty αρνήθηκε να λογοκρίνει κάποια μέρη του, δεν εκδόθηκε στην Κίνα.) Οι περισσότεροι βιβλιοκριτικοί το θεωρούν έναυσμα για μεγάλες διαμάχες και επιπλέον εξαιρετικά ευκολοδιάβαστο παρά τη διεπιστημονικότητά του: πράγματι, εδώ, ο Piketty επεκτείνεται στην ιστορία, στην ανθρωπολογία, στην πολιτική επιστήμη, στην κοινωνιολογία και στη μεθοδολογία των δημοσιονομικών πολιτικών σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Piketty καταφέρνει να οργανώσει μια τεράστια συλλογή δεδομένων και επιχειρημάτων: αν και μπορούμε να εγείρουμε ερωτήματα σχετικά με το πού θα οδηγούσαν οι υπερβολικά μεγάλοι φόροι περιουσίας που προτείνει ―αν δηλαδή θα μείωναν τις επενδύσεις και την επιχειρηματικότητα― δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις διαπιστώσεις του Piketty για την άνοδο του νατιβισμού και της ξενοφοβίας, ούτε τις προτάσεις του για την αναχαίτιση της υπερσυγκέντρωσης του πλούτου.

Ο Cole Stangler στο αριστερό περιοδικό The Nation γράφει ότι ο Piketty διαφοροποιείται από τον κλασικό μαρξισμό, διότι παραδέχεται ότι οι σημαντικοί μετασχηματισμοί στην οικονομική σφαίρα διαμορφώνονται από παράγοντες όπως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η αίσθηση του εθνικού ανήκειν και οι κρίσεις, ενώ ο Μαρξ και ο Ένγκελς περιέγραφαν την ιστορία ως αποτέλεσμα κυρίως της ταξικής πάλης. Στην άλλη πλευρά του πολιτικού φάσματος, το «Κεφάλαιο και ιδεολογία» προκάλεσε αντιδράσεις και δεν φαίνεται ότι μπορεί να πείσει τους φιλελευθέρους για την αναγκαιότητα διεθνούς οικονομικής μεταρρύθμισης: η ανάλυση του Piketty δημιουργεί στα μάτια των φιλελευθέρων σκοτεινές εικόνες για υπερτροφικό κράτος και για τιμωρητική φορολόγηση.

Έτσι κι αλλιώς, το βιβλίο αυτό, σχεδόν 1.000 σελίδες (μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου), είναι μια γενική επισκόπηση του κόσμου μας μαζί με μια ιδεολογική πρόταση: το αν αυτή η πρόταση θα γινόταν δεκτή ακόμα κι από τους πλέον ενδιαφερομένους, όπως είναι η παγκόσμια εργατική τάξη, είναι άλλο ζήτημα.