Οι Φλοιοί του Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν: ένα δοκίμιο για τη μνήμη και το ίχνος

Ο Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν, φιλόσοφος, θεωρητικός της τέχνης και καθηγητής της Ecole Des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι έχει ασχοληθεί με πολλά διασταυρούμενα πεδία: τη θεωρία, την ανθρωπολογία και τη φιλοσοφία της εικόνας —το βλέμμα και την κρίση— τη μεθοδολογία πρόσληψης της εικαστικής τέχνης, την ιστορία του βλέμματος στο ανθρώπινο σώμα, τη συλλογική μνήμη και το τραύμα. Ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγονται το «L’Invention de l’hystérie. Charcot et l’Iconographie photographique de la Salpêtrière» γύρω από τη γέννηση της ιατρικής φωτογραφίας και τη σκηνοθεσία του «πάθους» από τον Σαρκό, καθώς και μια σειρά δοκίμια για την αναπαράσταση και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Ο Ντιντί-Ουμπερμάν έχει εμβαθύνει στην «πολιτική των εικόνων» διευρύνοντας την οπτική του στα τεκμήρια (τον κινηματογράφο, τα αρχεία) και συμμετέχοντας στον διάλογο περί της δεοντολογίας της αναπαράστασης — ιδιαίτερα εκείνης της Σοά.

Τη Σοά αφορά και το σύντομο βιβλίο «Φλοιοί» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αντίποδες σε μετάφραση της Ρίκας Μπενβενίστε. Στους «Φλοιούς» περιλαμβάνονται δικές του φωτογραφίες από το Μπίρκεναου που συμβάλλουν σε μια ασκητική ανάγνωση του τόπου: μονοπάτια, φλοιοί (écorces), τοίχοι, λάσπη, τρίχες, στάχτες, νερό στις τάφρους. Ο φλοιός είναι δέρμα και ουλή: το έρημο τοπίο «δερματοποιείται», φέρει τις ουλές από το έγκλημα· η υλικότητα —ξύλο, χώμα, τούβλα— λειτουργεί ως παλίμψηστο μνήμης. Ο Ντιντί-Ουμπερμάν αποτυπώνει την απουσία και τα ίχνη της πρότερης παρουσίας· επειδή «δεν φαίνεται πια τίποτα», μας καλεί να δούμε τα ελάχιστα ταπεινά υπολείμματα, τις μικρο-ενδείξεις μιας ανείπωτης και συμφοράς που δεν μπορεί να απεικονιστεί. Το βλέμμα μαθαίνει να διαβάζει το αθέατο μέσω του ορατού. Οι φωτογραφίες κρατούν απόσταση: τίποτα δεν γίνεται θέαμα· στα μικρά καρέ βλέπουμε επίπεδα εδάφους, σπασμένους τοίχους, ρωγμές, σημύδες, συρματοπλέγματα· η μη πανοραμική οπτική διατηρεί ανοιχτή τη λειτουργία του πένθους. Οι «Φλοιοί» συνεχίζουν τον διάλογο με το προγενέστερο δοκίμιο «Images malgré tout» —στο οποίο ο Ντιντί-Ουμπερμάν σχολίαζε φωτογραφίες που είχαν ληφθεί «από μέσα», από τους Sonderkommando στο Άουσβιτς–Μπίρκεναου τον Αύγουστο του 1944: εδώ καταθέτει εικόνες του επιζώντος τόπου όπου οι άνθρωποι λείπουν. Και στις δύο περιπτώσεις, ο αναγνώστης καλείται να μοντάρει τεκμήρια, λέξεις και σιωπές.

Ο Γάλλος φιλόσοφος αντιτίθεται στην ιδέα ότι η εξόντωση των Εβραίων, ως υπέρτατο έγκλημα, πρέπει να συνοδεύεται από πλήρη «εικονοκλασία», από τη ριζική απόρριψη αρχειακών εικόνων οι οποίες, σύμφωνα με μερικούς μελετητές, καθιστούν τη Σοά «θέαμα». Αν η Σοά πρέπει να μαθευτεί σε όλες της τις διαστάσεις, χρειάζεται φαντασία και τεκμήρια· χρειάζεται μια ηθική της θέασης: ούτε αισθητικοποίηση, ούτε αποφυγή εικόνων. Έτσι, ο τόπος του Μπίρκεναου μιλάει μέσω του φλοιού των δέντρων, του εδάφους, των πέτρινων θραυσμάτων· μπορείς να δείξεις «το αθέατο» χωρίς να το προδώσεις. Η γλώσσα του βιβλίου «Φλοιοί» είναι αποσπασματική, λιτή και ποιητική όπως είναι σε όλα τα δοκίμια του Ντιντί-Ουμπερμάν —από την «Επιβίωση των πυγολαμπίδων» (εκδ. Βέστα, μετ. Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη) μέχρι το «Sortir du noir» που δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Ο Nτιντί-Ουμπερμάν κομίζει στη φιλοσοφία αποχρώσεις που λείπουν από τους συγχρόνους του (Αλαίν Μπαντιού, Τζούντιθ Μπάτλερ κτλ): αντιμετωπίζει τη μνήμη, τα ίχνη, το σώμα, το πλήθος, με μια δεοντολογία χωρίς δογματισμό ή μεταφυσική.