Από τα χαρακώματα στα τυπογραφεία: η δημοσιογραφία του ’40

Τον Οκτώβριο του 1940, η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο και μαζί της μπήκαν και οι άνθρωποι του Τύπου. Δημοσιογράφοι, φωτορεπόρτερ και κινηματογραφιστές βρέθηκαν κοντά στους στρατιώτες, εκεί όπου γραφόταν η ιστορία. Μια αναδρομή στο βιβλίου «Ήταν κάποτε ένας πόλεμος» που εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 2010 από τον ΕΔΟΕΑΠ θυμίζει εκείνη τη γενιά που, με πείσμα και ανθρωπιά, κράτησε ζωντανό το καθήκον της ενημέρωσης μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες. Ένα χρονικό γραμμένο με το μελάνι και το χιόνι του μετώπου.

Ήταν κάποτε ένας πόλεμος 28-10-1940 | Αφιέρωμα στους 41 Έλληνες δημοσιογράφους που κάλυψαν αυτό τον πόλεμο

Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Αγαμέμνων (Μέμος) Φαράκος, είχε τη δημοσιογραφική επιμέλεια, τις επιλογές των πολεμικών ανταποκρίσεων, τον πρόλογο, την εισαγωγή και τα συνδετικά κείμενα, κατέγραψε μέσα από το έργο αυτό τη συμμετοχή των Ελλήνων δημοσιογράφων στην εποποιία του Ελληνοαλβανικού μετώπου του 1940, αφήνοντας πίσω του ένα πολύτιμο τεκμήριο της ελληνικής δημοσιογραφίας και της συλλογικής μνήμης. Φωτίζει την παρουσία των πολεμικών ανταποκριτών στο Αλβανικό μέτωπο, μέσα από αυθεντικά κείμενα και σπάνιες μαρτυρίες. Με τη μακρά δημοσιογραφική του πορεία, ανέδειξε τον ρόλο αυτών που, κάτω από πρωτόγονες συνθήκες και με ελάχιστα μέσα, έγραψαν ιστορία δίπλα στους στρατιώτες.

Γράφει μεταξύ άλλων: «Η πρώτη ομάδα των Αθηναίων δημοσιογράφων έφθασε από τα Γιάννενα στο μέτωπο στις 18 Νοεμβρίου του 1940. Ήδη η μετακίνηση, μέσα στον πρόσμορο χειμώνα και ενώ τα πρώτα φονικά κρυοπαγήματα είχαν εμφανιστεί σε πολλούς από τους στρατιώτες μας, ήταν φοβερά δύσκολη. Όμως, το Κράτος, έστω το τότε Κράτος, είχε βάλει τα δυνατά του και οι πρώτοι ένδεκα συνάδελφοι είχαν προωθηθεί σε μονάδα της πρώτης γραμμής και ήταν σε θέση να αναλάβουν “δράσιν”. Και η πρώτη ανταπόκριση από το μέτωπο δημοσιεύθηκε δύο ημέρες αργότερα. Για να ακολουθήσει πραγματικός πυρετός. Ένας συνωστισμός, αλλά και μία συναδελφική αλληλεγγύη που βοήθησε όσο τίποτε άλλο στην επιτυχία εκείνης της αποστολής. Επειδή δεν υπήρχε ουσιαστικός συντονισμός στον χώρο της πληροφόρησης και της πρωτιάς μιας νέας, άγνωστης και εντυπωσιακής είδησης, η συναδελφικότητα επικράτησε του ανταγωνισμού, και η μη προσδοκία μιας μεγάλης πρωτιάς οδήγησε σε μία αλληλεγγύη που ομοιάζει της είναι αμφίβολο αν υπήρξε σε οποιονδήποτε άλλο πόλεμο, μεγάλο ή μικρότερο, αν βεβαίως αξιώσουμε να ξεχωρίσουμε το μέγεθος κάθε πολέμου από τον όγκο του αίματος που χύνεται σε αυτόν»

Στον πρόλογο του βιβλίου ο Φαράκος γράφει μεταξύ άλλων: «Υπό σχεδόν πρωτόγονες συνθήκες, με ελάχιστα μέσα, αλλά με μία άλλη φλόγα, εκείνοι οι παλιοί συνάδελφοί μας έδωσαν τη μάχη της ενημέρωσης, αντιμετωπίζοντας όχι μόνον τους αναπόφευκτους κινδύνους ενός πολέμου, όχι μόνον τις άγριες, σχεδόν φρικτές καιρικές συνθήκες, αλλά και την ανυπαρξία τεχνικών και άλλων επαγγελματικών μέσων, συν την απόλυτη έλλειψη εμπιστοσύνης του κρατικού μηχανισμού». Και συνεχίζει: «Την έδωσε, τότε, τη μάχη υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες εκείνη η μικρή ομάδα των Αθηναίων δημοσιογράφων –μαζί, αδάμαστοι, και οι φωτορεπόρτερ και οι σπερατέ, με τις εξαίσιες φωτογραφίες και τις κινηματογραφικές λήψεις– και την κέρδισε, αλλά αυτή η μάχη και εκείνη η νίκη λησμονήθηκαν τόσο γρήγορα στα χρόνια που ακολούθησαν».

Εκείνον τον Οκτώβριο, την ημέρα που ξεσπούσε ο Πόλεμος, μόνο στην Αθήνα έβγαιναν εβδομήντα εφημερίδες, ενώ στη Θεσσαλονίκη άλλες τρεις: η Μακεδονία, η Νέα Αλήθεια και το Φως. Η Αθήνα είχε εξαισιακές πρωινές και απογευματινές, στην πλειοψηφία τους πρωινές. Είχε ακριβώς δεκαοχτώ, με αλφαβητική σειρά: Αθηναϊκά Νέα (τα σημερινά Νέα), Ακρόπολις, Ασύρματος, Βραδυνή, Ελεύθερον Βήμα (το σημερινό Βήμα), Ελληνικόν Μέλλον, Ελεύθερα Νέα Ελλάς, Ημερήσια Κοινωνία, Νέος Κόσμος, Νίκη, Νέοι Καιροί, Νέος Κόσμος, Νίκη, Νέοι Καιροί, Ραδιοφωνία Παρουσία, Νέα Ελλάς, Ήλιος, Ύπατος.

Ο Αγαμέμνων Φαράκος δεν παραλείπει να θυμηθεί και τον Οδυσσέα Ελύτη, που υπηρέτησε στο μέτωπο όχι ως δημοσιογράφος αλλά ως απλός δεκανέας.

Αναφέρει: Ο Οδυσσέας Ελύτης, ίσως ευτυχώς για εκείνον, δεν υπήρξε δημοσιογράφος ούτε είχε σταλεί ως πολεμικός ανταποκριτής στο Μέτωπο. Υπηρέτησε όμως εκεί, ως απλός δεκανέας από την επιστράτευσή του μέχρι την κατάρρευση. Έζησε και έμαθε πολλά, έγινε μεγάλος ποιητής, πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας κάποια στιγμή, πέντε χρόνια μετά την μεταπολίτευση, αλλά η μεγάλη, η μεγάλη, γενναία θητεία του σε καιρό πολέμου την Πίνδου φέρνει αμέσως ένα ποιητικό μικρό αριστούργημα […] Ο Οδυσσέας Ελύτης συμπύκνωσε στην δική του δημιουργία όσα «συνέβαιναν» τότε στα βουνά της Πίνδου και της Αλβανίας, με εκείνη την συγκλονιστική ποιητική αφήγηση του θανάτου ενός Πολεμιστή:

Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας

Κάτω απ’ τα πέντε κέδρα
Χωρίς άλλα κεριά
Κείται στην τοουφουρσουλισμένη χλαίνη
Άδειο το κράνος, λασπωμένο το αίμα
Στο πλάι το μυστοτελειωμένο μπράτσο
Κι ανέμω’ απ’ τα φρύδια –
Μικρό πικρό σημάδι, δαχτυλιά της μοίρας
Μικρό πικρό σημάδι κοκκινόμαυρο
Πηγή όπου κρύωνε η θύμηση!
Ω μην κοιτάτε, ω μην κοιτάτε από πού του –
Από πού του ‘φυγε η ζωή. Μην πείτε πώς
Μην πείτε πώς ανέβηκε ψηλά ο καπνός του ονείρου […]

Πέντε χρόνια πριν το 2005, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Λεονταρίτης στο βιβλίο του «Αυτοί οι ωραίοι άνθρωποι- Δημοσιογραφία, Θέατρο-Μια επoχή» (Εκδόσεiς Προσκήνιο-Άγγελος Σιδεράτος» θυμήθηκε: «Ο αγαπημένος φίλος μου, ο Μίλτος Α.Λιδωρίκης, μου είχε αφηγηθεί συγκλονιστικές αναμνήσεις απ’ εκείνη την εποχή. Μου είχε πει: Ο πατέρας μου, Αλέκος Λιδωρίκης, τότε, έγραφε το καθημερινό χρονογράφημα στην Ακρόπολη. Κάθε πρωί, μέσα σε δύο ώρες, έπρεπε να έχει γράψει το χρονογράφημα. Οι τραγικοί χειμώνες της Κατοχής, το σκοτάδι, η παγωνιά, η σπαρακτική αδύναμη φωνή των πεινασμένων ‘πεινάω καλή μου κυρία, πεινάω…’, και θυμάμαι τον πατέρα στο παγωμένο σπίτι μας, να γράφει με παλτό και με γάντια μάλλινα, να σταματάει, να εξεγείρεται. ‘Τι γράφουμε’, έλεγε, ‘όταν δεν μπορούμε να καταγγείλουμε τη γενοκτονία αυτή…’. Και με έπαιρνε τότε από το χέρι και με πήγαινε στο παράθυρο, να δω τη συμφορά. ‘Να θυμάσαι, πρέπει να θυμάσαι’, μου έλεγε. Αλλά το χρονογράφημα έπρεπε να τελειώσει, να το μεταδώσει, όσο μπορούσε, να το επιτρέψει η λογοκρισία, μια θέρμη ανθρωπιάς και αισιοδοξίας, ότι ο εφιάλτης θα περάσει…”». 

Από τις ανταποκρίσεις του μετώπου μέχρι τα χρονογραφήματα της Κατοχής, η ελληνική δημοσιογραφία απέδειξε πως η αλήθεια γράφεται ακόμη και μέσα στο σκοτάδι. Οι λέξεις εκείνων των ανθρώπων, γραμμένες με πείνα, φόβο και θάρρος, είναι το μνημείο τους.

Στο βιβλίο «Ήταν κάποτε ένας πόλεμος» που εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 2010 από τον ΕΔΟΕΑΠ όταν πρόεδρος ήταν η Ελένη Σπανοπούλου, με καλλιτεχνική επιμέλεια Τέτης Καμουτσή και κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου, με 202 σελίδες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό αναφέρονται οι 41 πολεμικοί απεσταλμένοι των αθηναϊκών και μακεδονικών εφημερίδων στο Αλβανικό μέτωπο. Στο βιβλίο περιγράφονται οι 160 ημέρες του πολέμου στην Πίνδο και την Αλβανία όπως την έζησαν και την αφηγήθηκαν οι 41 Έλληνες Δημοσιογράφοι που βρέθηκαν εκεί μετά τις 20 Νοεμβρίου του 1940.

Οι 41 πολεμικοί απεσταλμένοι των αθηναϊκών και των μακεδονικών εφημερίδων στο αλβανικό μέτωπο

1. Αγγελόπουλος Π.
2. Αθάνατος Κώστας
3. Αμοιρόπουλος Θεμ.
4. Αναστασόπουλος Νίκος
5. Ανδρουλιδάκης Γεώργιος
6. Αυλωνίτης Σπύρος
7. Γιοκαρίνης Νίκος
8. Γρηγοριάδης Σόλων
9. Δεβετζής Δημήτριος
10. Δημάδης Κώστας
11. Διάκος Αλέκος
12. Δογιάνης Θόδωρος
13. Δρόσος Γεώργιος
14. Ζαφειρόπουλος Κώστας
15. Θωμόπουλος Ευστάθιος
16. Ιωσήφ Ανδρέας
17. Καπποτόγλου Νίκος
18. Καρελάς Μάνος
19. Καψής Παντελής
20. Κολιάτσος Χρήστος
21. Κοσόλας Γεράσιμος
22. Κούκης Πάνος
23. Κυριακίδης Μιχάλης
24. Λιδωρίκης Αλέκος
25. Λυδίας Γεώργιος
26. Μαλαβέτας Θωμάς
27. Μαντάκος Γιώργος
28. Ματάντος Σ.
29. Μέλας Σπύρος
30. Μέλνη Αδέλα
31. Μοσχόβιτης Πολύμενος
32. Μπαμπούνης Επαμεινώντας
33. Μυριβήλης Στρατής
34. Παλαιολόγος Παύλος
35. Παπαγιαννόπουλος Τάκης
36. Παπακωνσταντίνου Θεοφύλακτος
37. Ρούσσος Γεώργιος
38. Σκαλτσάς Κώστας
39. Ταχουγάννης Γ.
40. Τριανταφυλλάκος Δρόσος
41. Τριανταφυλλίδης Κώστας

Δικαιωματικά, αναφέρεται στο βιβλίο, στον κατάλογο αυτό–και στην μνήμη των μεταγενεστέρων– πρέπει να προστεθούν τρεις ξένοι δημοσιογράφοι (δύο Άγγλοι και ένας Αμερικανός) που κάλυψαν εκείνον τον πόλεμο με τις πολεμικές ανταποκρίσεις τους: Philip J. Philipps, J. Linton Davies, Homer David.