Λογοτεχνία: Τα νέα είδη που θα διαβάζουμε αύριο

Ξέρουμε πολύ καλά τι θα γράφεται, τι θα συζητιέται, τι θα αγοράζεται και τι θα διαβάζεται τα επόμενα χρόνια στον χώρο της εμπορικής μυθοπλασίας, της «λογοτεχνίας είδους», ποια νέα (spoiler alert: υβριδικά) είδη θα μονοπωλούν το ενδιαφέρον ειδικά των νεότερων σε ηλικία αναγνωστών. Και ξέρουμε και γιατί θα συμβούν όλα αυτά. Ωστόσο, πιστεύουμε πως αξίζουν τον κόπο μερικά εισαγωγικά στοιχεία για το θέμα. Γιατί είναι μεγάλο θέμα. Και μας αφορά όλους. Αφορά την κουλτούρα μας και τη ζωή μας.

ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΤΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΙΔΩΝ

Και πρώτα-πρώτα μία σημείωση: Στη συνέχεια του παρόντος κειμένου θα μιλήσουμε αποκλειστικά για οτιδήποτε ΔΕΝ είναι literary fiction, ήτοι λογοτεχνική πεζογραφία ή σοβαρή λογοτεχνία, κι αυτό για τρεις λόγους:

• Δεν την προτιμούμε.
• Θα πέσει πρώτη, και πολύ εύκολα, από την επερχόμενη επέλαση της Α.Ι.: οποιοδήποτε μηχάνημα τεχνητής νοημοσύνης μπορεί ήδη να γράψει ένα βιβλίο αλά Βιρτζίνια Γουλφ, αλλά κανένα πριν το τέλος της δεκαετίας δεν θα μπορεί να γράψει ούτε καν ένα διήγημα με τον Ηρακλή Πουαρό ή τον Τζακ Ρίτσερ.
• Έχει τους δικούς της τρόπους να εξελίσσεται να μεταμορφώνεται.

Το υπόλοιπο κομμάτι της σύγχρονης λογοτεχνίας, λοιπόν, για το οποίο ξέρουμε δύο πράγματα και μπορούμε κάπως να μιλήσουμε, χαρακτηρίζεται όλο και περισσότερο από μία διάλυση των ορίων μεταξύ των παραδοσιακών κατηγοριών. Οι συγγραφείς —εδώ και χρόνια, αλλά πλέον με ταχείς ρυθμούς και ζήλο δρυοκολάπτη— συνδυάζουν στοιχεία από διαφορετικά είδη, όπως φέρ’ ειπείν φαντασία με θρίλερ ή ρομάντζο με μυστήριο, δημιουργώντας υβριδικά είδη που —όντως— προσελκύουν ένα ευρύτερο κοινό. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ κοινό, το φτιάχνουν με τα χέρια τους και λίγη μαγεία, σαν άλλοι αλχημιστές.

Οι συγγραφείς —εδώ και χρόνια, αλλά πλέον με ταχείς ρυθμούς και ζήλο δρυοκολάπτη— συνδυάζουν στοιχεία από διαφορετικά είδη, όπως φέρ’ ειπείν φαντασία με θρίλερ ή ρομάντζο με μυστήριο, δημιουργώντας υβριδικά είδη που —όντως— προσελκύουν ένα ευρύτερο κοινό

Η εν λόγω τάση δεν είναι μια επιφανειακή ανάμειξη, δεν είναι ένα εμπορικό τερτίπι, ούτε ένα κόλπο του καπιταλισμού για να πιουν οι εκδότες το αίμα των προλεταρίων της ανάγνωσης. Είναι μία καινοτόμος αλλαγή στο πεδίο της σύγχρονης, αείποτε πειραματικής αφήγησης, η οποία αντικατοπτρίζει τις μεταβαλλόμενες προτιμήσεις της κοινωνίας και τις πολιτισμικές δυναμικές που, σαν αόρατα ηλεκτρομαγνητικά κύματα, περνούν μέσα από τα μόριά μας κάθε ώρα και στιγμή. Κι ας μην τα βλέπουμε, κι ας μη μάς πονάνε.

Τα υβριδικά είδη, λοιπόν —που το πρώτο τέταρτο του αιώνα μας φτάνουν ήδη το 15% της συνολικής παραγωγής και το 25% των πωλήσεων: πελώρια νούμερα—, συντίθενται από δύο ή περισσότερες παραδοσιακά διακριτές λογοτεχνικές κατηγορίες, οδηγώντας σε αφηγήσεις που αψηφούν την εύκολη και την απλοϊκή (ή μονομερή) ταξινόμηση. Οι αναμείξεις που υπαινισσόμαστε επιτρέπουν στους συγγραφείς να εξερευνήσουν νέες αφηγηματικές δυνατότητες, να εισαγάγουν φρέσκιες προοπτικές, αλλά και να αμφισβητήσουν τις ίδιες τις προσδοκίες των αναγνωστών (δίκοπο μαχαίρι αυτό), με αποτέλεσμα πολυδιάστατες και πιο πλούσιες ιστορίες. Και πιο ελκυστικές, μάλιστα, καθώς συνδυάζουν τις δυνάμεις και τη συσσωρευμένη πείρα διαφόρων ειδών, προσφέροντας εμπειρίες που τα συμβατικά είδη αδυνατούν να προσεγγίσουν.

Η δημιουργία υβριδικών ειδών υπερβαίνει την απλή πρόσθεση στοιχείων. Δεν έχουμε να κάνουμε με μια μαθηματική πράξη εδώ, δεν συζητάμε για συνθέσεις τύπου Α + Β = ΑΒ, αλλά για μια μεταμορφωτική διαδικασία που οδηγεί σε μια εντελώς νέα οντότητα. Τα νέα λογοτεχνικά δημιουργήματα υπερβαίνουν τα «γονεϊκά» τους είδη, και μάλιστα ολοένα και περισσότερο. Γιατί, αν ο συμφυρμός γινόταν ενστικτωδώς μέχρις ενός σημείου, πλέον γίνεται «επί σκοπού», και από συγγραφείς που έβγαλαν καλά πανεπιστήμια, και που ξέρουν καλά το γενεαλογικό δέντρο και τις ποιότητες και των δύο (ή και των τριών) ειδών που ανακατεύουν στο τσουκάλι τους.

Δεν έχουμε να κάνουμε με μια μαθηματική πράξη εδώ, δεν συζητάμε για συνθέσεις τύπου Α + Β = ΑΒ, αλλά για μια μεταμορφωτική διαδικασία που οδηγεί σε μια εντελώς νέα οντότητα. Τα νέα λογοτεχνικά δημιουργήματα υπερβαίνουν τα «γονεϊκά» τους είδη, και μάλιστα ολοένα και περισσότερο

Κατ’ αυτά, τα μελλοντικά υβριδικά είδη δεν θα είναι μόνο «κάτι περισσότερο από απλές συρραφές», αλλά θα αντιπροσωπεύουν μια βαθύτερη, «ολιστική» σύνθεση που θα επαναπροσδιορίζει τις αφηγηματικές συμβάσεις και τις προσδοκίες των αναγνωστών, διευρύνοντας τα όρια του τι μπορεί να είναι, και τι μπορεί να μην είναι, μια «ιστορία». Εννοείται πως θα χρειαστούμε νέα συστήματα ταξινόμησης αύριο. Και βέβαια μια νέα λογοτεχνική κριτική.

ΠΡΟΓΟΝΟΙ ΚΑΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ

Για να μην ανατρέχουμε στην αρχαία ελληνική γραμματεία ψάχνοντας τις απαρχές της έννοιας του λογοτεχνικού είδους ως συστήματος ταξινόμησης, ας προσπαθήσουμε να μείνουμε, αν συμφωνείτε, στη σύγχρονη έννοια της «λογοτεχνίας είδους» ως ενός τυποποιημένου συστήματος, που χρησιμοποιείται από συγγραφείς, αναγνώστες, εκδότες και βιβλιοθήκες εδώ και έναν αιώνα περίπου.

Αυτή λοιπόν θεσμοθετήθηκε κυρίως στα αμερικανικά παλπ περιοδικά τις δεκαετίες τού 1920 και του 1930, και μεταπήδησε στα βιβλία κατά τη διάρκεια της Επανάστασης των Χαρτόδετων Βιβλίων Τσέπης τις δεκαετίες τού 1940 και του 1950. Πλην, φευ, ακόμη και πρώιμες μορφές του μυθιστορήματος, όπως το γοτθικό μυθιστόρημα ή το μυθιστόρημα περιπέτειας, περιείχαν στοιχεία που αργότερα θα εξελίσσονταν σε διακριτά είδη, αναδεικνύοντας μια εγγενή ρευστότητα σ’ αυτό το γοητευτικό πράγμα που ονομάζουμε λογοτεχνία. Έτσι, καλό είναι να κοιτάξουμε λίγο πιο μακριά πίσω από τον ώμο μας.

Ιστορικά, είδη για παράδειγμα όπως το «Γοτθικό» έχουν δημιουργήσει υβριδικά υποείδη, όπως το Γοτθικό Ρομάντζο, τη Γοτθική Επιστημονική Φαντασία, το Southern Gothic, που τυχαίνει να μας αρέσει και πολύ (όχι ότι έχει κάποια σημασία) και άλλα πολλά. Αλλά ο Τρόμος είναι ο πιο γνωστός σπορέας ειδών: ο «Καλόγερος» του Matthew Lewis, αίφνης, ή ο «Μέλμοθ ο περιπλανώμενος» του Maturin (βιβλία που μας συντάραξαν), συνδυάζουν αμφότερα διαφορετικά υποείδη μέσα στις ίδιες τους τις σελίδες, αφενός, και έχουν γεννήσει, αφετέρου, καινούργια υποείδη χωρίς ποτέ να το μάθουν. It’s complicated.

Το σύγχρονο σύστημα ταξινόμησης των ειδών, αν και δημιούργησε —προφανώς!— διακριτές κατηγορίες, διατήρησε την απαραίτητη ευελιξία για να ενσωματώσει νέα είδη. Αυτή η σοφή προσαρμοστικότητα του συστήματος, που προέκυψε ασφαλώς από τις ανάγκες της αγοράς, δείχνει πως το σύστημα είναι έτσι σχεδιασμένο που να απορροφά και να ταξινομεί πανεύκολα νέες συνθέσεις. Ή, με άλλα λόγια, η ίδια η κατηγοριοποίηση των ειδών, παραδόξως, δημιούργησε ένα πλαίσιο εντός του οποίου η ανατροπή και η ανάμειξη των κατηγοριών μπορούσε να αναγνωριστεί διά βοής, και να προωθηθεί στους από πάνω: στους αναγνώστες. Αν μάς λέει κάτι αυτό, ας είναι το εξής: το τρέχον κύμα υβριδοποίησης δεν σημαίνει κάποιου είδους… κατάρρευση του συστήματος, αλλά μια προηγμένη φάση της εγγενούς προσαρμοστικότητάς του, που καθοδηγείται από την ζήτηση της αγοράς για καινοτομία.

Ή, με άλλα λόγια, η ίδια η κατηγοριοποίηση των ειδών, παραδόξως, δημιούργησε ένα πλαίσιο εντός του οποίου η ανατροπή και η ανάμειξη των κατηγοριών μπορούσε να αναγνωριστεί διά βοής, και να προωθηθεί στους από πάνω: στους αναγνώστες

Σαν ένα φράκταλ που επαναλαμβάνει τα μοτίβα του αλλά σε άλλους χώρους και άλλα επίπεδα, η πεζογραφία εξελίσσεται, μεταμορφώνεται, ταξιδεύει, ανασυντίθεται, δημιουργώντας καινούργια είδη, είτε από τον συνδυασμό εντελώς διαφορετικών ειδών, είτε από την περαιτέρω υποδιαίρεση και διασταύρωση υφιστάμενων υποειδών, είτε και από τα δύο μαζί.

ΠΟΝΩΝΤΑΣ, ΣΠΟΥΔΑΖΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ, Ή: ΝΑΙ, ΓΙΑΤΙ ΟΧΙ

Γιατί γίνονται όμως όλα αυτά; Λοιπόν, υπάρχουν πολλοί λόγοι. Ανάμεσα στους οποίους δεν θα βρει κανείς έναν γυμνό CEO πασαλειμμένο μαρμελάδες και οραματιζόμενο μία μηχανή που κόβει μονέδα, αλλά πολλούς ταλαντούχους ανθρώπους που πόνεσαν, σπούδασαν, και διάβασαν.

Πρώτα-πρώτα, όλο αυτό γίνεται γιατί η λογοτεχνία, εκ φύσεως, αντικατοπτρίζει τις μεταβαλλόμενες προτιμήσεις και τις πολιτισμικές δυναμικές της κοινωνίας. Τα σύγχρονα υβριδικά είδη αντανακλούν άμεσα τις τρέχουσες κοινωνικές ανησυχίες. Κατά δεύτερον —θα έλεγε κάποιος—, ρόλο έπαιξαν εδώ τα βιντεοπαιχνίδια, οι υπηρεσίες streaming, οι «πολυμεσικές» αφηγήσεις, και οι ψηφιακές πλατφόρμες. Και, πράγματι, ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και η θορυβώδης συγκέντρωση αναγνωστών σε διαδικτυακές κοινότητες είναι κάτι παραπάνω από καθοριστικός. Η ανάμειξη ειδών γεννά διαρκώς νέες συζητήσεις, ενίοτε δε εξαιρετικά δυναμικές. Οι νέες κοινότητες αναγνωστών δεν είναι απλοί καταναλωτές υβριδικών έργων, αλλά ενεργοί παράγοντες στη διαμόρφωση και τη διάδοσή τους. Έτσι, ο κύκλος ανατροφοδότησης μεταξύ των προτιμήσεων των αναγνωστών και των εκδοτικών τάσεων γίνεται πιο άμεσος. Όντως, τα μελλοντικά υβριδικά είδη θα επηρεάζονται όλο και περισσότερο από ενεργές διαδικτυακές κοινότητες αναγνωστών, είτε μέσω των συζητήσεών τους, είτε μέσω τής fan fiction που σε λίγα χρόνια θα ξεπεράσει την «κανονική» fiction σε όγκο.

Όμως ένας άλλος λόγος —από τους πιο βασικούς— είναι η κοινωνική δικαιοσύνη. Η λογοτεχνία λειτουργεί σαν ένα ισχυρό μέσο για την υπεράσπιση των ίσων δικαιωμάτων, την ενίσχυση των φωνών των περιθωριοποιημένων ομάδων, την αμφισβήτηση των καταπιεστικών συστημάτων, και την ανάδειξη των κοινωνικών αδικιών. Θέματα όπως ο ρατσισμός και ο σεξισμός, η ανισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα εξερευνώνται διαρκώς, και ποτίζουν λογοτεχνικά είδη και υποείδη φτιάχνοντας νέα και παρθένα υβρίδια. Ίσως δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει τόσο πολύ το γεγονός ότι υπάρχουν queer μυθιστορήματα που έχουν μπολιάσει ΟΛΕΣ τις υφιστάμενες λογοτεχνικές κατηγορίες.

Θέματα όπως ο ρατσισμός και ο σεξισμός, η ανισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα εξερευνώνται διαρκώς, και ποτίζουν λογοτεχνικά είδη και υποείδη φτιάχνοντας νέα και παρθένα υβρίδια

Ένας τρίτος λόγος —επίσης από τους πιο βασικούς— είναι η ταυτότητα και η πολιτισμική κληρονομιά. Τα αμερικανικά μυθιστορήματα, για παράδειγμα, συχνά εξερευνούν την ένταση μεταξύ της ατομικής ταυτότητας και της ανάγκης για ένταξη σε μια ευρύτερη κοινότητα, συχνά συνδεδεμένη με την εμπειρία των μεταναστών, την πολιτισμική κληρονομιά και την αναζήτηση αυτοπροσδιορισμού σε μια ποικιλόμορφη και διαρκώς μεταβαλλόμενη κοινωνία. Το πολιτισμικό πλαίσιο διαμορφώνει βαθιά τα λογοτεχνικά θέματα, ειδικά για τις περιθωριοποιημένες κοινότητες που πλοηγούνται σε πολλαπλές πολιτισμικές ταυτότητες.

Ένας τέταρτος λόγος —ναι: από τους πιο βασικούς— είναι η διαρκώς αυξανόμενη περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση, που ωθεί συγγραφείς και αναγνώστες προς την οικολογική λογοτεχνία. Η eco-fiction εξερευνά την πολυπλοκότητα της ζωής, τη διατήρηση των οικοσυστημάτων, και τον αντίκτυπο των ενεργειών της ανθρωπότητας στον πλανήτη (ή και σε άλλους πλανήτες, ή και σε άλλες χρονικές εποχές, ή οπουδήποτε). Τα κλιματικά θρίλερ (ποσοτικά μιλώντας) βρίσκονται ακόμη στα σπάργανα.

Η eco-fiction εξερευνά την πολυπλοκότητα της ζωής, τη διατήρηση των οικοσυστημάτων, και τον αντίκτυπο των ενεργειών της ανθρωπότητας στον πλανήτη (ή και σε άλλους πλανήτες, ή και σε άλλες χρονικές εποχές, ή οπουδήποτε)

Δεν είναι απαραίτητο να διαβάσει κανείς Αφροφουτουρισμό για να είναι in, που λέγαμε το πάλαι ποτέ εμείς οι μπούμερ. Αλλά δεν θα ήταν εντελώς άσκοπο να ξέραμε πως θα βρεθούμε σύντομα μπροστά σε μια μετατόπιση από καθαρά ψυχαγωγικές αφηγήσεις προς πιο στοχευμένες, κοινωνικά συνειδητές και ενδεχομένως ακτιβιστικές μορφές μυθοπλασίας, καθώς η ανάμειξη των ειδών θα διευκολύνει μια βαθύτερη εξέταση πολυδιάστατων ζητημάτων. Η φτηνή πεζογραφία θα μετατραπεί (και) σε λογοτεχνία κοινωνικής δικαιοσύνης, αναδεικνύοντας τη σημασία της ενίσχυσης των φωνών των περιθωριοποιημένων ομάδων, της εξερεύνησης της πολιτισμικής ταυτότητας, και της διαφοροποίησης του λογοτεχνικού κανόνα.

Πολύ σύντομα οι υβριδικές λογοτεχνικές μορφές θα είναι σε θέση να ενσωματώνουν ποικίλες πολιτισμικές αφηγήσεις και κάθε είδους κοινωνικά θέματα, εντάσσοντάς τα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ειδών, αναπαριστώντας αυθεντικές, πολυεπίπεδες πολιτισμικές εμπειρίες. Θα δούμε ινδιάνικη λαογραφία σε περιβάλλον αστικής φαντασίας; Ναι, γιατί όχι. Θα δούμε μετα-αποικιακή επιστημονική φαντασία, queer ιστορικό ρομάντζο, οικο-γουέστερν τρόμου;

Ναι, γιατί όχι.

ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΣΗΜΕΡΑ

Το σύγχρονο λογοτεχνικό τοπίο χαρακτηρίζεται από μια πληθώρα υβριδικών ειδών που το καθένα τους έχει σημαντική δημοτικότητα. Είδη που συνδυάζουν με επιδέξιο τρόπο στοιχεία από παραδοσιακές κατηγορίες, δημιουργώντας νέες και συναρπαστικές αφηγήσεις:

• Romantasy
• Ιστορικό Ρομάντζο Φαντασίας
• Ιστορικό Μυστήριο
• Gothic Περιπέτεια
• Παραφυσικό Ρομάντζο
• Παραφυσικό Θρίλερ
• Μυθολογική Φαντασία και Τρόμος
• Δυστοπική Επιστημονική Φαντασία
• Φιλοσοφική Επιστημονική Φαντασία
• Biopunk
• Science Fantasy
• Noir Fantasy
• Noir Mystery
• Συνδυασμοί των ανωτέρω
• Πολύ περισσότεροι συνδυασμοί με άλλα είδη και υποείδη, ων ουκ έστιν αριθμός

ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΑΥΡΙΟ

Η δυναμική των υβριδικών ειδών θα ενταθεί τα προσεχή χρόνια. (Αν δεν μας έχει καταστρέψει η Α.Ι. ώς τότε, και αν δεν αναλάβει η ίδια τα ηνία της λογοτεχνικής παραγωγής μέσα στην επόμενη δεκαετία, πράγμα που ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ θα κάνει κάποια στιγμή). Αλλά μέχρι τότε —και για να μη μιλήσουμε για διαδραστικές αφηγήσεις, για ενισχυμένα με AR/VR διαμεσικά/πολυμεσικά μυθιστορήματα και άλλα τέτοια ζόρικα και… επαυξημένα πράγματα —ας μείνουμε στο ταπεινό μας θέμα: τις αναδυόμενες θεματικές συνδέσεις της εμπορικής πεζογραφίας:

• Οτιδήποτε θα έχει το Οικο- σαν πρώτο συνθετικό (Οικο-Fantasy, Οικο-Επιστημονική Φαντασία, Οικο-Ρομάντζο).
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με την κοινωνική δικαιοσύνη (τους μαύρους, τα queer άτομα, τους μετανάστες, και βέβαια τις γυναίκες). Φεμινιστικό Γουέστερν; Ναι.
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με τη «θεραπεία» της ψυχής.
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με μια θετική ματιά στο αύριο, με μια «μετα-αποκαλυπτική αισιοδοξία».
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με οτιδήποτε cozy: Cozy Fantasy; Ναι. Cozy Body Horror; Ναι.
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με την Α.Ι.: AI-Romance, AI-Mystery, AI-Horror; Ναι, ναι, και ναι.
• Οτιδήποτε θα έχει να κάνει με τον έρωτα, ξανά, και πάντα.

Αυτά είναι να γίνουν. Τα υβριδικά είδη αντιπροσωπεύουν έναν δυναμικό και εξελισσόμενο τομέα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Η σύντηξη διαφορετικών αφηγήσεων οδηγεί σε ένα πλούσιο, καινοτόμο μπουκέτο αφήγησης. Το μέλλον του λογοτεχνικού τοπίου θα χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, πειραματισμό, και μια βαθιά και ειλικρινή ανταπόκριση στις κοινωνικές και τεχνολογικές αλλαγές των καιρών. Τα λογοτεχνικά είδη δεν είναι άκαμπτα (ίσως ποτέ δεν ήταν…), αλλά ευέλικτα πλαίσια που αναδιαμορφώνεται συνεχώς από την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Το ωραίο θόλωμα των ορίων και η ανάδυση νέων μορφών που καθοδηγούνται από εξωτερικούς παράγοντες μας λένε ότι η έννοια του «είδους» δεν είναι ένα στατικό σύστημα ταξινόμησης αλλά ένας δυναμικός, διαρκής διάλογος μεταξύ συγγραφέων, αναγνωστών και του ευρύτερου πολιτισμικού πλαισίου. Των πραγμάτων που μας περιβάλλουν και περνάν από μέσα μας.

Μην ανησυχείτε, δεν θα πέσουμε έξω στις προβλέψεις μας. Και δεν είναι κακές προβλέψεις. Είναι αυτό που είναι. Να ανησυχείτε όταν βλέπετε ανθρώπους να μη διαβάζουν.

Να ανησυχείτε πολύ, και πάντα.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή. Τις Κυριακές, η στήλη μεταμορφώνεται στο Βιβλίο της Εβδομάδας. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε να μας πείτε ή να μας ρωτήσετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.