Οδηγός συγγραφής: Tips, κανόνες και συμβουλές για το γράψιμο

Πολλοί συγγραφείς έχουν κατά καιρούς εισηγηθεί συγκεκριμένους κανόνες και συμβουλές για την τέχνη της γραφής. Είναι ένα κομμάτι της δουλειάς αυτό. Άλλοι το έκαναν, ή το κάνουν σήμερα, άμεσα, άλλοι μέσα από τα βιβλία τους, άλλοι με non-fiction εγχειρίδια για το γράψιμο, την τέχνη και την τεχνική του, και άλλοι με άλλους τρόπους — με επιστολές, σεμινάρια κλπ. Μέσα από την εμπειρία και την προσωπική τους προσέγγιση στο γράψιμο, μας έχουν δώσει πραγματικά διαμάντια. Και βέβαια έχουν προσφέρει και άφθονο υλικό στις σχολές και στα εργαστήρια δημιουργικής γραφής: το γράψιμο είναι μια τέχνη που, όπως όλες οι άλλες, (α΄) διδάσκεται και (β΄) τη μαθαίνουμε.

Συχνά, οι κανόνες τους μοιάζουν πολύ: σαν να γράφτηκαν από το ίδιο πρόσωπο. Άλλες πάλι φορές, είναι σχεδόν αντιθετικοί μεταξύ τους. Πάντως, παρόλο που γενικά οι οδηγίες τους διαφέρουν ως προς το ύφος και τον τόνο —άλλοτε αυστηρές και πειθαρχημένες, άλλοτε ειρωνικές ή σαν προσωπικές εξομολογήσεις—, οι περισσότερες έχουν αρκετά κοινά σημεία, αν όχι και κοινό περιεχόμενο.

Για παράδειγμα, πολλοί τονίζουν τη σοβαρότητα της διαδικασίας και την ανάγκη για πειθαρχία. Άλλοι βλέπουν την πειθαρχία σαν μέσο για να φτάσουν σε ένα ολοκληρωμένο αποτέλεσμα, και άλλοι την προσεγγίζουν σχεδόν σαν μια μυστικιστική πράξη, σαν ένα είδος τελετουργίας. Οι περισσότεροι επιμένουν στην επιμονή και στην αφοσίωση, ώστε ο επίδοξος συγγραφέας να τιθασεύσει τη χαοτική φύση της δημιουργίας και να καταφέρει να ολοκληρώσει το έργο του. Η ειλικρίνεια και η ευαισθησία αποτελούν συχνά κεντρικές έννοιες στους κανόνες τους, ενώ δεν είναι λίγοι όσοι τονίζουν την ανάγκη για μια γλώσσα που να μοιάζει με συνομιλία, μια γλώσσα που να ρέει απρόσκοπτα, έχοντας αποβάλει περιττά βάρη, λεξιλαγνεία και ξιπασιά. Συμβουλές που επικεντρώνονται στην πρακτικότητα και τη δομή του κειμένου συνδυάζονται ενίοτε με μια αίσθηση ελευθερίας. Οι περισσότεροι συγγραφείς προτρέπουν στην απομάκρυνση τόσο από την αυταρέσκεια όσο και από τον φόβο για την κρίση τού άλλου, ενώ τονίζουν με έμφαση ότι κάθε δημιουργός πρέπει να βρει τη δική του ισορροπία ανάμεσα στην αυστηρή πειθαρχία και την προσωπική του ιδιοσυγκρασία.

Άλλοτε αυστηρές σαν στρατιωτικές ασκήσεις ή μοναστηριακές συνήθειες, και άλλοτε πιο χαλαρές, οι οδηγίες των επαγγελματιών αποκαλύπτουν τον αδιάκοπο αγώνα ανάμεσα στην έμπνευση —αυτό το ωραίο φάντασμα, το όνειρο, την ψευδαίσθηση— και στη μεθοδικότητα, την πειθαρχία, την αφοσίωση, την ανάγκη να επιστρέφεις ξανά και ξανά στο χαρτί, χωρίς δικαιολογίες — τον μοναδικό τρόπο για να κάνουμε τη δουλειά.

Πάντως, ό,τι μορφή κι αν παίρνουν —κανόνες, εντολές, συμβουλές, παραινέσεις, υπενθυμίσεις, προτροπές, συστάσεις, ή απλές σημειώσεις «εις εαυτόν»—, οι προτάσεις αυτές έχουν έναν κοινό πυρήνα: την ανάγκη να μετατρέπεται η ασάφεια σε πράξη· να συγκροτείται το χάος σε λέξεις· να απομακρύνεται ο φόβος· να μένουμε προσηλωμένοι στη δουλειά μας. Μας χαρίζουν τρόπους, κλειδιά αν θέλετε, που ανοίγουν την πόρτα της καθημερινής, συχνά επίπονης πλην πάντα συναρπαστικής διαδικασίας της γραφής. Εκεί όπου δεν μας περιμένει ένα τελειωμένο βιβλίο, αλλά ένα ήσυχο δωμάτιο, ένα γραφείο, κι ένα άγραφο πακέτο χαρτί. Που πρέπει να το γεμίσουμε, κοπιάζοντας.

* * *

Νά εδώ μερικοί εξέχοντες συγγραφείς, άντρες και γυναίκες, παλαιότεροι και σύγχρονοι, διαφορετικοί καθ’ όλα μεταξύ τους. Ακούστε τους.

Μάργκαρετ Άτγουντ

• Κουβάλα πάντα χαρτί και μολύβι μαζί σου· ποτέ δεν ξέρεις πότε θα σου έρθει η ιδέα.
• Να έχεις πάντα μαζί σου δύο μολύβια όταν ταξιδεύεις — ώστε να είσαι πάντοτε έτοιμος να γράψεις, ακόμη κι αν το ένα από τα δύο σπάσει.
• Αν σπάσουν και τα δύο, έχε μια ξύστρα ή έναν σουγιά για να τα ξύσεις.
• Να κρατάς πάντα αντίγραφα: μην το αμελείς.
• Να κάνεις διατάσεις για την πλάτη, γιατί ο πόνος αποσπά τη συγκέντρωση.
• Να κρατάς πάντα αμείωτη την προσοχή του αναγνώστη.
• Αγόρασε ένα λεξικό και μια γραμματική· η συγγραφή είναι εργασία, όχι χόμπι.
• Να μη διαβάζεις το δικό σου βιβλίο με την ανεμελιά του πρώτου αναγνώστη· να ζητάς από έναν άνθρωπο εμπιστοσύνης να το διαβάσει.
• Να αποφεύγεις συναισθηματικούς δεσμούς με τον διορθωτή του βιβλίου σου.
• Αν χαθείς μέσα στην ιστορία, γύρνα πίσω, άλλαξε οπτική, άλλαξε πρόσωπο, άλλαξε αφήγηση, άλλαξε τα πάντα.
• Αν τυχόν κολλήσεις, γύρνα πίσω στο σημείο όπου το κείμενο ήταν ακόμα ζωντανό και ξεκίνα ξανά από εκεί.
• Η πειθαρχία δεν είναι το παν· χρειάζεται και περιέργεια.
• Γράφε πρώτα για σένα. Αν το βιβλίο σου δεν μπορεί να σε συγκινήσει, δεν πρόκειται να συγκινήσει κανέναν.

Έλμορ Λέοναρντ

• Ποτέ μην ξεκινάς ένα βιβλίο περιγράφοντας τον καιρό.
• Απόφευγε τους προλόγους.
• Ποτέ μη χρησιμοποιείς ρήματα εκτός από το «είπε» στους διαλόγους.
• Ποτέ μη χρησιμοποιείς επιρρήματα για να συνοδεύεις αυτό το «είπε».
• Να αποφεύγεις τις μακροσκελείς περιγραφές των ηρώων σου.
• Να αποφεύγεις τις περιγραφές για μέρη και πράγματα, εκτός πια κι αν έχουν πραγματική σημασία.
• Μην το παρακάνεις με τις λεπτομέρειες, εκτός αν θέλεις να επιβραδύνεις σκόπιμα τον ρυθμό.
• Αν κάτι μοιάζει με «γράψιμο», σβήσ’ το.
• Ο κανόνας που συνοψίζει όλους τους άλλους: πέτα όλα τα κομμάτια που ο αναγνώστης θα παραλείψει.

Οκτάβια Μπάτλερ

• Γράφε κάθε μέρα.
• Γράφε κάτι που σε ενδιαφέρει.
• Γράφε το καλύτερο που μπορείς.
• Γράψε μέχρι να τελειώσεις.
• Ό,τι και να γίνει, γράφε.
• Ξέχνα τις δικαιολογίες.
• Να θυμάσαι: κανείς άλλος δεν πρόκειται να το κάνει για σένα.
• Μπορείς να το κάνεις.
• Τέλος.

Βάλτερ Μπένγιαμιν

• Μην ξεκινάς να γράφεις χωρίς να έχεις μπροστά σου καθαρά τη δομή όλου του κειμένου.
• Σκέψου όλες τις λεπτομέρειες πριν αρχίσεις να γράφεις.
• Να σημειώνεις κάθε σκέψη αμέσως μόλις σού έρθει στο μυαλό.
• Γράφε τις σκέψεις σου πρόχειρα, όσο πιο ακατέργαστα γίνεται.
• Ποτέ μην παραμελείς να γράφεις κάτι επειδή νομίζεις ότι θα το θυμηθείς.
• Να φροντίζεις το γραφείο σου να είναι τακτοποιημένο πριν αρχίσεις να γράφεις.
• Μην επιτρέπεις στον εαυτό σου να δουλεύει αν δεν έχεις κοιμηθεί αρκετά.
• Η πένα σου να είναι πάντοτε καθαρή, το μελάνι σου πάντα φρέσκο.
• Σημείωνε τις σκέψεις σου με σαφήνεια, ακόμα κι αν είναι θολές.
• Στη μέση της δουλειάς, να διακόπτεις μόλις αισθανθείς ένα ρεύμα σκέψης να εξαντλείται.
• Μην αφήνεις να περάσει ούτε μια μέρα χωρίς να γράψεις μια αράδα.
• Να ξαναγυρνάς συνεχώς στις σημειώσεις σου.
• Η αληθινή συγγραφή είναι η πιο ήρεμη στιγμή του νου.

Ζέιντι Σμιθ

• Αν διαβάζεις ένα βιβλίο και σκέφτεσαι, «Θα μπορούσα να το είχα γράψει κι εγώ αυτό», πάει να πει ότι δεν έχεις βρει ακόμα τη φωνή σου.
• Απόφευγε τα κλισέ, όχι μόνο στη γλώσσα αλλά και στη σκέψη.
• Σταμάτα να προσποιείσαι ότι το γράψιμο είναι δύσκολο. Δεν είναι χειρότερο από οποιαδήποτε άλλη δουλειά.
• Μην αγνοείς το δικό σου στιλ, ακόμα κι αν είναι άγαρμπο· εκεί κρύβεται η αλήθεια σου.
• Διάβαζε πολύ, αλλά διάβαζε με τον δικό σου ρυθμό και τον δικό σου τρόπο.
• «Η πλήξη είναι το ρίζωμα κάθε κακού», έλεγε ο Κίρκεγκορ. Μην αφήνεις την πλήξη να μπαίνει στο κείμενό σου.
• Να έχεις υπομονή. Αυτό που σήμερα σε τρομάζει αύριο μπορεί να σου φανεί παιχνιδάκι, αν του δώσεις χρόνο.
• Αν είσαι άνθρωπος που χρειάζεται απομόνωση, μένε μόνος. Αν όχι, μη νιώθεις ενοχές που έχεις ανάγκη από κόσμο γύρω σου. Ο καθένας γράφει με τον δικό του τρόπο.
• Να θυμάσαι ότι το γράψιμο δεν είναι διαγωνισμός ταχύτητας, ούτε αγώνας πρωτιάς· είναι μια διαρκής προσπάθεια να φτάσεις όσο πιο κοντά μπορείς σε κάτι αληθινό.

Χένρι Μίλερ

• Δούλευε πάνω σε ένα πράγμα τη φορά.
• Μην αρχίζεις νέο βιβλίο, μην προσπαθείς να κάνεις καινούργια σχέδια, όσο δεν έχεις τελειώσει αυτό που ήδη γράφεις.
• Μην είσαι νευρικός. Δούλευε με ήρεμο τρόπο, με καλή διάθεση, χωρίς πανικό.
• Δούλευε όσο μπορείς πιο αποφασιστικά.
• Όταν δεν σου βγαίνει να γράψεις, μην το προσπαθείς με το ζόρι· άνοιξε ένα βιβλίο να διαβάσεις, κάνε μικρά σχεδιάκια σε μια κόλλα χαρτί.
• Μην παραμελείς το σώμα σου· πήγαινε περίπατο, πήγαινε στον κινηματογράφο, κάνε φίλους.
• Γράφε πρώτα και κύρια για τον εαυτό σου, χωρίς να σκέφτεσαι ούτε εκδότες ούτε αναγνώστες.
• Όρισε αυστηρά ωράρια εργασίας μεν, αλλά να μην είσαι σκλάβος του ρολογιού δε.
• Απόφευγε τα χρονοβόρα ταξίδια, εκτός αν έχουν πραγματική σημασία.
• Μην περιμένεις την έμπνευση· δούλευε κάθε μέρα.
• Να θυμάσαι: η γραφή είναι το βασικό — όλα τα άλλα έρχονται δεύτερα.

Κερτ Βόνεγκατ

• Να βρεις μια δική σου φωνή· γράψε με τον τρόπο που μιλάς, χωρίς να μιμείσαι άλλους.
• Να έχεις κάτι που πραγματικά νοιάζεσαι να το πεις· μόνο τότε ο αναγνώστης θα νοιαστεί να σε ακούσει.
• Μη σπαταλάς τον χρόνο του αναγνώστη· κάθε σου πρόταση πρέπει να εξυπηρετεί κάτι.
• Να έχεις την καλοσύνη να είσαι ξεκάθαρος· αν μπορείς να πεις κάτι απλά, κάν’ το.
• Να ακούγεσαι σαν άνθρωπος, όχι σαν εγκυκλοπαίδεια ή σαν επίσημο έγγραφο.
• Να λες την αλήθεια όσο πιο καθαρά γίνεται· ακόμη κι αν είναι σκληρή ή δυσάρεστη.
• Να γράφεις για έναν συγκεκριμένο άνθρωπο, σαν να του μιλάς προσωπικά.
• Ωριμάζοντας συγγραφικά, να γίνεσαι ολοένα και πιο σαφής· να δουλεύεις διαρκώς για να μεταφέρεις τις ιδέες σου όσο πιο καθαρά γίνεται.

Τζόις Κάρολ Όουτς

• Γράφε κάθε μέρα, ακόμα κι αν είναι λίγες αράδες.
• Μη φοβάσαι να ξαναπιάσεις το βιβλίο σου από την αρχή· η πρώτη εκδοχή είναι πάντα πρόχειρη.
• Μην περιμένεις την έμπνευση· η έμπνευση έρχεται δουλεύοντας.
• Το γράψιμο είναι πράξη επιμονής, όχι μόνο ταλέντου.
• Γράφε με ένταση, γράφε με πάθος.
• Πιάσε την πένα σου και αυτοσυγκεντρώσου.
• Αποκάλυψε το απρόβλεπτο και το βίαιο ως ζωτικά στοιχεία της αφήγησης.
• Μη γράφεις με ακρίβεια εγκυκλοπαίδειας, αλλά με παλμό, με διεγερμένη εντός σου την αίσθηση του σώματος και του κόσμου.

Τζον Στάινμπεκ

• Απαλλάξου από την ιδέα ότι πρέπει να τελειώσεις το βιβλίο· απλώς γράφε μια σελίδα τη φορά.
• Γράφε όσο πιο γρήγορα μπορείς, χωρίς να ξανακοιτάς όσα έγραψες, μέχρι να ολοκληρώσεις το πρώτο προσχέδιο.
• Μην προσπαθείς να γράψεις για να ευχαριστήσεις το κοινό· γράφε για να ευχαριστήσεις τον εαυτό σου.
• Αν μια σκηνή ή ένα κεφάλαιο σε κάνει να βαριέσαι, πέτα τα — σίγουρα θα βαρεθεί κι ο αναγνώστης.
• Μην περιμένεις την έμπνευση· αν γράφεις τακτικά, θα σε βρει εκείνη.
• Ξέχνα ότι γράφεις για μεγάλο κοινό· φαντάσου ότι γράφεις για έναν μόνο αναγνώστη, που όμως τον αγαπάς και εμπιστεύεσαι.

Νιλ Γκέιμαν

• Γράψε.
• Τελείωσε αυτό που γράφεις.
• Όταν τελειώσεις, κρύψ’ το κάπου μακριά και ξεκίνα να δουλεύεις πάνω σε κάτι καινούργιο.
• Δώσε το γραπτό σου να το διαβάσουν άνθρωποι που εμπιστεύεσαι και άκου τι έχουν να σου πουν.
• Όταν σου πουν ότι κάτι δεν λειτουργεί, έχουν σχεδόν πάντα δίκιο· όταν σου πουν πώς να το φτιάξεις, σχεδόν πάντα έχουν άδικο.
• Διόρθωσε και ξαναδιόρθωσε το κείμενό σου, μέχρι να είναι όπως ακριβώς πρέπει να είναι.
• Να θυμάσαι: το γράψιμο είναι δουλειά, όχι μαγεία. Το να το τελειώσεις είναι το μόνο που μετράει.
• Αν έχεις κάτι να πεις, γράψ’ το όσο καλύτερα μπορείς. Αυτό είναι όλο.

Χίλαρι Μαντέλ

• Η πειθαρχία είναι απαραίτητη· να κάθεσαι στο γραφείο σου ακόμα κι αν δεν έχεις έμπνευση, γιατί το γράψιμο θα έρθει μόνο μέσα από τη δουλειά.
• Να θυμάσαι πως δεν έχεις «μια ζωή για να γράψεις ένα βιβλίο» αλλά «μόνο τον χρόνο που έχεις σήμερα».
• Να μην ψάχνεις για την τέλεια πρώτη σελίδα. Η αρχή θα ξαναγραφτεί πολλές φορές· η δουλειά ξεκινάει από το σημείο όπου βρίσκεσαι, όχι από το σημείο όπου ονειρεύεσαι να φτάσεις.
• Να μην καταστρέφεις την ενέργειά σου με υπερβολική έρευνα. Η ιστορική αλήθεια ασφαλώς και χρειάζεται, αλλά το υλικό δεν πρέπει να πνίγει τον ρυθμό της αφήγησης. Η έρευνα γίνεται στο παρασκήνιο, και κάποια στιγμή πρέπει να αφήσεις τα βιβλία και να εμπιστευτείς τη φαντασία σου.
• Να μη γράφεις για να εντυπωσιάσεις· η γλώσσα πρέπει να είναι καθαρή, αιχμηρή, χωρίς περιττά στολίδια. Αν ο αναγνώστης σταματάει για να θαυμάσει το ύφος, τότε χάνει την ιστορία.
• Να μην αποφεύγεις την αυστηρή αυτολογοκρισία. Ό,τι γράφεις χρειάζεται ξαναγράψιμο, κι έπειτα ξανά και πάλι ξαναγράψιμο.
• Το πραγματικό γράψιμο είναι η επιμέλεια του βιβλίου σου.
• Να μη θεωρείς πως υπάρχει κάποια συνταγή που λειτουργεί για όλους. Ο συγγραφέας πρέπει να φτιάξει τον δικό του ρυθμό και τις δικές του συνθήκες, και να μάθει να σέβεται το σιωπηλό, απαιτητικό έργο της φαντασίας.

Τζακ Κέρουακ

• Να πιστεύεις στη δική σου ιστορία, αυτήν που μόνο εσύ έχεις να πεις.
• Να βουτάς βαθιά στη ζωή: όσο πιο βαθιά γίνεται.
• Να γράφεις γρήγορα, χωρίς να σκέφτεσαι, με θάρρος και ειλικρίνεια.
• Να αποδέχεσαι την απώλεια και την αλλαγή σαν μέρος της ζωής.
• Να μην μπλέκεις σε κουβέντες για τη συγγραφή· η πράξη είναι που μετράει.
• Να είσαι ερωτευμένος με τη ζωή.
• Να μη φοβάσαι να καταγράψεις το όνειρο και την παραίσθηση.
• Να δίνεις έμφαση στο παρόν, όχι στο παρελθόν ή στο μέλλον.
• Να γράφεις χωρίς ντροπή ή δισταγμό.
• Να προσπαθείς να συλλάβεις τον ρυθμό της σκέψης.
• Να αφιερώνεις το έργο σου σε όλους, όχι μόνο στον εαυτό σου.
• Να δέχεσαι την έμπνευση σαν να κατεβαίνει από τα βουνά.
• Να δουλεύεις με πάθος, χωρίς να λυπάσαι τον εαυτό σου.
• Να αφήνεις τη φαντασία σου να καλπάζει, χωρίς φρένα.
• Να δέχεσαι την τρέλα και το χάος: είναι κι αυτά κομμάτι σου.
• Να γράφεις σαν να πρόκειται να πεθάνεις αύριο.
• Να γράφεις με την καρδιά, όχι με το μυαλό.
• Να αποτυπώνεις τον ρυθμό της φωνής σου όπως βγαίνει.
• Να εμπιστεύεσαι τα λάθη σου· είναι κομμάτι του δρόμου.
• Να γράφεις για να σώσεις την ψυχή σου.
• Να δίνεις χώρο στο υποσυνείδητο.
• Να μη σε νοιάζει η λογοκρισία, αλλά ούτε και η αποδοχή.
• Να γράφεις όπως ζεις, και να ζεις όπως γράφεις.
• Να καταγράφεις λεπτομέρειες με ακρίβεια, αλλά χωρίς φλυαρία.
• Να βρίσκεις μουσικότητα στις φράσεις σου.
• Να ακολουθείς τον ρυθμό της αναπνοής σου όταν γράφεις.
• Να γράφεις ασταμάτητα, όπως μιλάει το στόμα.
• Να είσαι πάντα σε κίνηση, σωματικά και πνευματικά.
• Να γράφεις σαν να προσεύχεσαι.
• Να λες πάντα «ναι» σε ό,τι έρχεται στην άκρη της πένας σου.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή. Τις Κυριακές, η στήλη μεταμορφώνεται στο Βιβλίο της Εβδομάδας. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε να μας πείτε ή να μας ρωτήσετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.