Ο καλός στρατιώτης Σβέικ: Τα άγνωστα χειρόγραφα για έναν εμβληματικό λογοτεχνικό ήρωα της Τσεχίας

Όταν ο Τσέχος συγγραφέας Γιάροσλαβ Χάσεκ πέθαινε το 1923, δεν είχε ολοκληρώσει το βιβλίο του που έμελλε να μείνει στη λογοτεχνική ιστορία τόσο της Τσεχίας αλλά και παγκόσμια, σαν ένα τεράστιο βιβλίο, σύμβολο της λαϊκής ειρωνείας απέναντι στην εξουσία. Αναφέρομαι στο μυθιστόρημά του που έχει τον τίτλο «Ο καλός στρατιώτης Σβέικ» – αν δεν το έχετε διαβάσει, σίγουρα θα έχετε ακούσει για αυτό.

Το γεγονός του ουσιαστικά ανολοκλήρωτου βιβλίου έδωσε τη δική του μυθική διάσταση. Για δεκαετίες υπήρχε μόνο το κείμενο που πρόλαβε να γράψει ο συγγραφέας, ενώ σαν «τέλος» προστέθηκε αργότερα ένα κείμενο που έγραψε ο στενός φίλος, επίσης συγγραφέας και συνεργάτης του Χάσεκ, ο Κάρελ Βάνιεκ. Το «τέλος» που πρόσθεσε ο Βάνιεκ γράφτηκε μετά το θάνατο του Χάσεκ και σήμερα θεωρείται παράρτημα-συνέχεια και όχι γνήσιο φινάλε του μυθιστορήματος. Οι κριτικοί και οι αναγνώστες θεωρούν συνήθως πως η πένα του Χάσεκ δεν αντικαθίσταται. Σε πολλές πάντως από τις εκδόσεις και μεταφράσεις –σε 96 γλώσσες– στις οποίες κυκλοφορεί το βιβλίο, το τέλος εμφανίζεται με αυτό τον τρόπο.

Θα αναρωτιέστε πώς θυμήθηκα σήμερα αυτό το βιβλίο. Μα γιατί μια αξιοσημείωτη ανακάλυψη ήρθε πριν μερικές μέρες στο φως, χαροποιώντας ιδιαίτερα τον λογοτεχνικό κόσμο της Τσεχίας. Στα αρχεία του Μουσείου Τσεχικής Λογοτεχνίας ανακαλύφθηκαν κάποια άγνωστα μέχρι πρότινος χειρόγραφα του μυθιστορήματος. Το υλικό ήρθε στην επιφάνεια κατά την εργασία καταλογογράφησης της περιουσίας του Κάρελ Σίνεκ, του εκδότη του Χάσεκ, του οποίου τα προσωπικά και επαγγελματικά έγγραφα φυλάσσονται στο Λογοτεχνικό Αρχείο του μουσείου.

Πρόκειται για τμήματα του μυθιστορήματος που κατά πάσα πιθανότητα ο συγγραφέας έγραψε ή υπαγόρευσε πριν από τον θάνατό του το 1923. Έτσι, η τσέχικη λογοτεχνική ιστορία αποκτά νέο φως για το πλέον μεταφρασμένο έργο της. Τα χειρόγραφα αφορούν κάποια τμήματα του δεύτερου μέρους του βιβλίου, καθώς και εκτενή χειρόγραφα από το τρίτο και τέταρτο μέρος.

Ο διευθυντής του Μουσείου Τσεχικής Λογοτεχνίας Μίχαλ Στέλικ δήλωσε ότι τα έγγραφα θα υποβληθούν σε αποκατάσταση και ψηφιοπίηση, προτού διατεθούν στους ερευνητές. Η σημαδιακή ημερομηνία θα είναι η 13η Σεπτεμβρίου 2025, όταν κατά τη διάρκεια ενός φεστιβάλ το μουσείο θα εκθέσει επιλεγμένα μέρη από τα χειρόγραφα.

Τι κάνει όμως τόσο σπουδαίο το βιβλίο του Χάσεκ; Όπως ανάφερα, το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και έχει καταγραφεί σαν ένα από τα μεγαλύτερα σατιρικά αριστουργήματα. Η ιστορία παρακολουθεί τον άτυχο, αλλά ιδιαίτερα ευρηματικό στρατιώτη Σβέικ, που αναγκάζεται να ακολουθήσει τους παραλογισμούς της στρατιωτικής γραφειοκρατίας, στο χάος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Χάσεκ ως συγγραφέας μιλάει εκ πείρας, μια και ο ίδιος συμμετείχε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο ήρωάς του, με το φαινομενικά αφελές και χαζό του χιούμορ, ξεγυμνώνει τον παραλογισμό του μιλιταρισμού, της γραφειοκρατίας και της αυταρχικής εξουσίας. Το έργο αποκαλύπτει πως ο πόλεμος, αντί να υπηρετεί τις πατρίδες και τις ιδέες, συχνά εξυπηρετεί μικροσυμφέροντα, ανοησίες και τυφλή υπακοή.

Παρότι η ιστορία αφορά μια αυστροουγγρική εμπειρία, το μήνυμα είναι διαχρονικό για τη γελοιότητα της τυφλής εξουσίας και την «αντοχή» του μικρού ανθρώπου. Γι’ αυτό και το έργο έχει μεταφραστεί σε 96 γλώσσες, διαβάζεται από διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς και έχει εμπνεύσει θεατρικές, κινηματογραφικές και εικαστικές προσαρμογές. Η πιο γνωστή παραμένει η κινηματογραφική εκδοχή του Κάρελ Στέκλι, του 1956, με πρωταγωνιστή τον Ρούντολφ Χρουσίνσκι. Μια νέα τσέχικη κινηματογραφική διασκευή προετοιμάζεται εδώ και χρόνια από τον σκηνοθέτη Μπόχνταν Σλάμα, αν και η ημερομηνία κυκλοφορίας της δεν έχει ακόμη ανακοινωθεί.

Ο Σβέικ παραμένει μέχρι σήμερα ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους λογοτεχνικούς χαρακτήρες της Ευρώπης, δίπλα σε μορφές όπως αυτή του Δον Κιχώτη

Ο Σβέικ παραμένει μέχρι σήμερα ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους λογοτεχνικούς χαρακτήρες της Ευρώπης, δίπλα σε μορφές όπως αυτή του Δον Κιχώτη. Η «χαζομάρα» του μπορεί να είναι αληθινή ή προσποιητή, κι έτσι λειτουργεί σαν καθρέφτης· δείχνει την κοινωνία πιο α-νόητη και παραλογισμένη από τον ίδιο τον χαρακτήρα. Και τα καινούρια χειρόγραφα θεωρούνται θησαυρός, γιατί μας φέρνουν πιο κοντά στη γνήσια πρόθεση του συγγραφέα.

Στην Τσεχία ο Σβέικ είναι κάτι σαν «εθνικό μνημείο». Φιγούρες του υπάρχουν σε παμπ, εστιατόρια, αγάλματα, θεατρικές σκηνές. Ταυτόχρονα, διεθνώς, αποτελεί σύμβολο της λαϊκής ειρωνείας απέναντι στην εξουσία. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι το όνομα του εικονογράφου από την πρώτη έκδοση του «καλού στρατιώτη Σβέικ» στην τσεχική γλώσσα είναι Γιόζεφ Λάντα. Ο Λάντα είναι από τα πιο εμβληματικά ονόματα της τσεχικής εικονογραφίας. Οι σχεδόν λαϊκές του φιγούρες, με χοντρές γραμμές, απαλά χρώματα και χιούμορ, έχουν γίνει κομμάτι της ίδιας της τσεχικής ταυτότητας. Στην πραγματικότητα πολλοί λένε ότι, αν δεν υπήρχε ο Λάντα, δεν θα φανταζόμασταν τον Σβέικ έτσι όπως τον έχουμε στο μυαλό μας σήμερα.

Ο καλός στρατιώτης Σβέικ είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό έργο γιατί συνδυάζει λογοτεχνική αξία, παγκόσμιο μήνυμα και ιστορική, πολιτισμική σημασία. Γι’ αυτό και η ανακάλυψη των νέων χειρόγραφων μοιάζει σαν να βρίσκουμε χαμένα κομμάτια από έναν θησαυρό που διαμόρφωσε τη σύγχρονη ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

[Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε τουλάχιστον πέντε ελληνικές μεταφράσεις οι οποίες διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους. Κάποιες από αυτές θέλησαν να διατηρήσουν πιστότητα στο αίσθημα του πρωτοτύπου, κάποιες άλλες έδωσαν μια πιο σύγχρονη κατεύθυνση στο κείμενο. Προσωπικά προτιμώ μια αρκετά παλιά μετάφραση της Ρενέ Ψυρούκη η οποία «αντικρύζει» το πρωτότυπο με ένα ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και η οποία κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1970 από για τις εκδόσεις Αλφειός. Δυστυχώς είναι εξαντλημένη.]
Βίβιαν Αβρααμίδου Πλούμπη, συγγραφέας