Νοσταλγία: Τι μας κάνει να επιθυμούμε εποχές που δεν ζήσαμε

Τι είναι ο συναισθηματισμός για το παρελθόν που εκδηλώνουμε, λίγο-πολύ, όλοι; Η λέξη νοσταλγία —νόστος+ἄλγος— έχει περιγραφεί ως ιατρική κατάσταση, αρχικά ως μια μορφή μελαγχολίας που προκαλούσε η απομάκρυνση των στρατιωτών από το σπίτι τους —ιδιαίτερα των Ελβετών μισθοφόρων. Στη συνέχεια, αυτή η μελαγχολία έγινε στοιχείο του Ρομαντισμού.

Στον σύγχρονο κόσμο, η νοσταλγία συνδέεται με τη λαχτάρα για το παρελθόν, για τις προσωπικότητες, τις δυνατότητες και τα γεγονότα μιας παλιότερης εποχής, για τις «παλιές καλές μέρες» ή για μια «παιδική ηλικία γεμάτη συναισθηματική θαλπωρή». Υπάρχει πράγματι μια προδιάθεση, μια γνωστική προκατάληψη, η λεγόμενη «rosy retrospection» που κάνει τους ανθρώπους να βλέπουν το παρελθόν πιο θετικά από το παρόν κι από το μέλλον.

Αυτά γράφει στο βιβλίο «Nostalgia: A History of a Dangerous Emotion», που μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά, η Agnes Arnold-Forster: ένα βιβλίο για τον τρόπο με τον οποίο αποτιμάμε το προσωπικό και κοινωνικό μας παρελθόν.

Συνήθως η νοσταλγία αφορά την προσωπική μας ζωή που σχετίζεται με πολιτιστικά φαινόμενα όπως η μουσική, οι κινηματογραφικές ταινίες, οι τηλεοπτικές εκπομπές, τα βιντεοπαιχνίδια· αλλά μπορεί ακόμα να σχετίζεται με φυσικά φαινόμενα όπως ο καιρός —το καλοκαίρι λόγου χάρη— και το περιβάλλον· στην πραγματικότητα οτιδήποτε μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα νοσταλγίας. Σύμφωνα με τη σύγχρονη άποψη, η νοσταλγία είναι συναίσθημα που έχει σημαντικές ψυχικές λειτουργίες, όπως βελτίωση της διάθεσης, αύξηση της κοινωνικής σύνδεσης, ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και του υπαρξιακού νοήματος. Πολλοί νοσταλγικοί στοχασμοί εξυπηρετούν περισσότερες από μία λειτουργίες και γενικά φαίνεται να ωφελούν όσους τις βιώνουν. Τέτοια οφέλη μπορεί να οδηγήσουν σε μια χρόνια διάθεση ή χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που εκδηλώνει «ευαισθησία στη νοσταλγία».

Αν και η νοσταλγία πυροδοτείται συχνά από αρνητικά συναισθήματα, έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της διάθεσης και την αύξηση των θετικών συναισθημάτων, τα οποία μπορεί να προέρχονται από συναισθήματα ψυχικής θέρμης που προκαλούν συχνά οι νοσταλγικοί προβληματισμοί. Η νοσταλγία μπορεί να συνδεθεί με περισσότερη εστίαση στις στρατηγικές αντιμετώπισης και στην εφαρμογή τους, αυξάνοντας έτσι την υποστήριξη σε δύσκολους καιρούς. Καθώς συχνά περιλαμβάνει αναμνήσεις ανθρώπων με τους οποίους ήμασταν κοντά, όπως μέλη της οικογένειας, εραστές ή φίλους, ενισχύει την αίσθηση κοινωνικής αλληλοστήριξης και συνδέσεων.

H νοσταλγία χρησιμεύει ως μηχανισμός που μας βοηθά να αισθανόμαστε καλύτερα με τον εαυτό μας, ότι έχουμε ζήσει ζωές που άξιζαν να βιωθούν και είχαν κάποιο νόημα

Η νοσταλγία πυροδοτείται επίσης ειδικά από αισθήματα μοναξιάς, αλλά τα αντισταθμίζει με αντανακλάσεις στενών σχέσεων. Εξάλλου, η νοσταλγία χρησιμεύει ως κίνητρο για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των ανθρώπων: συχνά προσπαθούμε να συντηρήσουμε κτίρια, τοπία και άλλα αντικείμενα ιστορικής σημασίας από νοσταλγία για περασμένες εποχές. Ταυτοχρόνως, η νοσταλγία χρησιμεύει ως μηχανισμός που μας βοηθά να αισθανόμαστε καλύτερα με τον εαυτό μας: πειράματα έχουν δείξει ότι οι εκτειθέμενοι σε νοσταλγικές εμπειρίες αισθάνονται ότι έχουν ζήσει ζωές που άξιζαν να βιωθούν και είχαν κάποιο νόημα. Οι «παλιές καλές μέρες» σημαίνουν επίσης ότι, αν και ο παρών καιρός δεν γίνεται αντιληπτός ως ισότιμος του παρελθόντος, στη ζωή του ανθρώπου έχει υπάρξει μια ή περισσότερες ωραίες περίοδοι.

Υπάρχει και μια ανάποδη πλευρά. Μια πρόσφατη μελέτη ασκεί κριτική στην ιδέα της νοσταλγίας, η οποία σε ορισμένες μορφές της μπορεί να γίνει ένας αμυντικός μηχανισμός μέσω του οποίου οι άνθρωποι αποφεύγουν τα ιστορικά γεγονότα. Αυτή η μελέτη εξέτασε τις διαφορετικές απεικονίσεις του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική και υποστήριξε ότι η νοσταλγία εμφανίζεται με δύο τρόπους: την «επαναστατική νοσταλγία», μια επιθυμία επιστροφής σ’ ένα σκοτεινό παρελθόν, και την «αντανακλαστική νοσταλγία», όπου το άτομο έχει μεγαλύτερη επίγνωση. Πολλοί άνθρωποι νοσταλγούν άσχημες εποχές, όπως πολέμους, λιμούς κτλ., εξαπατώντας τον εαυτό τους και εξωραΐζοντας τα βάσανα. Έτσι, ίσως παρηγορούνται: η αναβίωση των αναμνήσεων του παρελθόντος μπορεί να προσφέρει άνεση και να συμβάλλει στην ψυχική υγεία, υπό τον όρο ότι το παρόν δεν βιώνεται «για πέταμα».

Σε μια μελέτη του 2014 διαπιστώθηκε ότι, όσο οι άνθρωποι ανέφεραν ότι είχαν ζήσει μεγάλες αναταραχές και αβεβαιότητες στη ζωή τους, τόσο λαχταρούσαν νοσταλγικά το παρελθόν. Επικαλούμενοι την ιδέα ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, οι πολιτικοί μπορούν να προκαλέσουν τις κοινωνικές και πολιτισμικές ανησυχίες και αβεβαιότητες που κάνουν τη νοσταλγία ιδιαίτερα ελκυστική και αποτελεσματική ως εργαλείο πολιτικής πειθούς. Η δεξιά καλλιεργεί τη νοσταλγία για ένα παρελθόν «όπου όλα και όλοι ήταν στη θέση τους» και η αριστερά τη νοσταλγία για ένα παρελθόν γεμάτο κόκκινα λάβαρα: ο μηχανισμός είναι ίδιος.

Επικαλούμενοι την ιδέα ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, οι πολιτικοί μπορούν να κάνουν τη νοσταλγία ιδιαίτερα ελκυστική και αποτελεσματική ως εργαλείο πολιτικής πειθούς

Ο μελετητής της επικοινωνίας Stephen Depoe από το πανεπιστήμιο του Σινσινάτι (Οχάιο) γράφει ότι στα νοσταλγικά μηνύματα «ο ομιλητής τονίζει τη σύγκριση μεταξύ ενός πιο ευνοϊκού, εξιδανικευμένου παρελθόντος και ενός λιγότερο ευνοϊκού παρόντος για να τονώσει τη νοσταλγία και να δείξει τη σύνδεση των δικών του πολιτικών με ιδιότητες του εξιδανικευμένου παρελθόντος για να αποσπάσει στήριξη». Ο William Kurlinkus γράφει ότι η νοσταλγική ρητορική περιλαμβάνει μια απώλεια ή απειλή στο παρόν. Μια χαοτική αλλαγή στην οποία ανταποκρίνεται η νοσταλγία. Ο Kurlinkus επινόησε τον όρο «νοσταλγικός άλλος» για να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους ορισμένοι πληθυσμοί παγιδεύονται στις νοσταλγικές ιστορίες άλλων ανθρώπων γι’ αυτούς: π.χ. οι αυτόχθονες Αμερικανοί έχουν ρομαντικοποιηθεί μέσω του βλέμματος των λευκών.

Στα ΜΜΕ και στη διαφήμιση, οι εικόνες, οι ήχοι και οι αναφορές που προκαλούν νοσταλγία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στρατηγικά για τη δημιουργία μιας αίσθησης σύνδεσης μεταξύ των καταναλωτών και των προϊόντων με στόχο να πειστεί το κοινό να καταναλώσει, να παρακολουθήσει ή να αγοράσει διαφημιζόμενα προϊόντα. Η σύγχρονη τεχνολογία διευκολύνει τη διαφήμιση που προκαλεί νοσταλγία μέσω του θέματος, του στιλ και του σχεδιασμού μιας διαφήμισης. Το αίσθημα της λαχτάρας για το παρελθόν μεταδίδεται εύκολα μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της διαφήμισης, επειδή αυτά τα μέσα απαιτούν τη συμμετοχή πολλαπλών αισθήσεων, είναι σε θέση να αντιπροσωπεύουν πλήρως τις ιδέες τους και επομένως θυμίζουν περισσότερο τη ζωή. Λόγω των αποτελεσματικών διαφημιστικών σχημάτων, οι καταναλωτές δεν χρειάζεται να έχουν βιώσει ένα συγκεκριμένο γεγονός ή χρονική στιγμή για να αισθανθούν νοσταλγία γι’ αυτό. Πολλοί άνθρωποι λυπούνται για μια στιγμή που συνέβη πριν ή έξω από το εύρος της μνήμης τους, αλλά είναι συγγενής (έχει συναισθηματική αξία) λόγω της επανειλημμένης διαμεσολαβούμενης έκθεσής τους σε αυτήν: π.χ. νέοι νοσταλγούν την εποχή της ακμής του ροκ εντ ρολ, όταν ήταν αγέννητοι, ή τη μόδα της δεκαετίας του 1970, την οποία γνωρίζουν μέσα του εμπορίου vintage.

Υπάρχουν πολλές μορφές νοσταλγίας που αναφέρονται σε τρόπους ζωής, χρονικές περιόδους και ιδεολογίες: η κομμουνιστική νοσταλγία σχετίζεται με τις χώρες της σοβιετικής επιρροής· η νοσταλγία «radio days» για την εποχή πριν από την τηλεόραση, η νοσταλγία για «όλα τα παλιά πράγματα», που δείχνουν να έχουν περισσότερη ζωή και νόημα από τα καινούργια.