Οι «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου

Μετά τον επιμελημένο τόμο της «Κόλασης» του Δάντη από τις εκδόσεις Πατάκη (με την όχι και τόσο επιτυχημένη μετάφραση), ήρθαν οι «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου με εισαγωγή και μετάφραση του Θεόδωρου Παπαγγελή από τις εκδόσεις Gutenberg: ένα μνημειώδες έργο που αποπνέει γνώση και μεράκι.

Οι «Μεταμορφώσεις» γράφτηκαν γύρω στο 8 μ.X. (δεκαετία 0) — δεκαπέντε βιβλία, 12.000 εξάμετροι στίχοι — και θεωρούνται ένα από τα επιτεύγματα της λατινικής λογοτεχνίας, ισότιμο με την «Αινειάδα» του Βιργίλιου και τον «Θυέστη» του Σενέκα. Ο Οβίδιος έζησε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Οκταβιανού Αυγούστου: ήταν σύγχρονος των γηραιότερων Βιργίλιου και Οράτιου, ο τελευταίος από τους μεγάλους αυγούστειους ποιητές, ο βίος και τα έργα του οποίου ταυτίστηκαν με τις αρχές της Pax Romana η οποία διήρκεσε επί 207 χρόνια ανάμεσα στις περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Οβίδιος γεννήθηκε στη Σουλμόνα (Κεντρική Ιταλία) το 43 π.Χ. και πέθανε στο Τόμις (σημερινή Κωνστάντζα) το 17 μ.Χ. Προερχόταν από εύπορη οικογένεια της επαρχίας, η οποία ανήκε στην τάξη των ιππέων· σπούδασε ρητορική στη Ρώμη και ταξίδεψε στην Ελλάδα όπως έκαναν εκείνη την εποχή οι γόνοι των πατρικίων.

Ο Οβίδιος εμφανίστηκε στη λογοτεχνική σκηνή με μια συλλογή ερωτικών ελεγειών, το "Amores", όπου αντί για το πάθος των μεγάλων λατίνων ερωτικών ποιητών, παρουσίαζε την ερωτική εμπειρία με ειρωνεία και απόσταση. Στη συνέχεια, έγραψε μια δική του εκδοχή της «Μήδειας» που δεν έχει διασωθεί, και το «Ημερολόγιο» ("Fasti") όπου περιέγραφε τους μύθους, τα έθιμα και τις θρησκευτικές γιορτές του ρωμαϊκού έτους. Καθώς ένα ποίημα από το "Amores" είχε ενοχλήσει τον Αύγουστο, ο Οβίδιος βρισκόταν τότε στην εξορία: θέλοντας να αποκαταστήσει τη φήμη του του ενώπιον του αυτοκράτορα, το «Ημερολόγιο» περιείχε κολακείες για την αυτοκρατορική οικογένεια και έδειχνε άκρατο πατριωτισμό. Ύστερα, ήρθε η σειρά των «Μεταμορφώσεων», ένα επικό αφηγηματικό ποίημα για τις μεταμορφώσεις των ανθρώπινων όντων το οποίο αποτελεί μια τεράστια πινακοθήκη μυθικών παραδόσεων. Με αυτό το έργο ο Οβίδιος επιδιώκει να συμπεριλάβει ολόκληρη τη λογοτεχνία, από τον Όμηρο και την παράδοση της αθηναϊκής και ρωμαϊκής τραγωδίας μέχρι τους συγχρόνους του.

Σχεδόν όλες οι ιστορίες των ανθρώπινων μεταμορφώσεων είναι ερωτικές· ο κόσμος του ποιήματος αποτελείται από μεταμφιέσεις, σκιές, αντικατοπτρισμούς που τρέφουν την ανθρώπινη ελπίδα· κάθε μεταμόρφωση είναι ένας θάνατος και μια αναγέννηση. Οι ήρωές του — ο Φαέθων, ο Νάρκισσος, η Δάφνη — υπήρξαν πηγή έμπνευσης για όλες τις τέχνες στη διάρκεια των αιώνων. Αξίζει να σημειωθεί ότι από την Αναγέννηση οι καλλιτέχνες άντλησαν θεματολογία από την αρχαία μυθολογία με τον Οβίδιο να λειτουργεί ως βασική πηγή για σκηνές ερωτισμού, βίας, μεταμορφώσεων και θεϊκής παρέμβασης. Ο Τιτσιάνο αναπαρέστησε τη Δανάη, τον Ακταίωνα και την Αρτέμιδα, τον Δία και την Καλλιστώ· ο Αντόνιο ντα Κορρέτζιο αναπαρέστησε την Ιώ, τη Λήδα και τον Γανυμήδη· ο Νικολά Πουσέν τον Απόλλωνα και τη Δάφνη, τον Ορφέα και την Ευρυδίκη· οι καλλιτέχνες του 18ου και 19ου αιώνα επανεπεξεργάστηκαν τους μύθους του Οβίδιου είτε με ρομαντική συγκίνηση είτε με ηθικοφιλοσοφικά υπονοούμενα.

Η δυσμένεια του Αυγούστου σφράγισε τη ζωή του ποιητή. Ο Οβίδιος θεωρήθηκε ότι είχε ανάμειξη στους ανταγωνισμούς για τη διαδοχή του Αυγούστου και εξορίστηκε σε ένα λιμάνι στα σύνορα της αυτοκρατορίας, κοντά στις εκβολές του Δούναβη, περιοχή με πολύ άσχημο κλίμα, εκτεθειμένο στις περιοδικές επιθέσεις βαρβαρικών φύλων. Οι «Μεταμορφώσεις» πέρασαν κι αυτές από πολλές περιπέτειες.

Το έργο σώθηκε χάρη σε αντίγραφά του, που ο ποιητής είχε εμπιστευθεί σε φίλους του· όταν το χειρόγραφο ήταν έτοιμο για δημοσίευση, ο Οβίδιος το πέταξε στη φωτιά, συγκλονισμένος από την απρόοπτη απόφαση του Αυγούστου να τον εξορίσει στο αφιλόξενο Τόμις. Η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή: το έργο έγινε ένα από τα μεγαλύτερα μπεστ-σέλερ όλων των εποχών, αν και στην αρχή αντιμετωπίστηκε με καχυποψία και απορρίφθηκε κυρίως από απολογητές του χριστιανισμού, όπως ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια και ο Αρνόβιος από τη Σίκκα της Βόρειας Αφρικής. Η επίδρασή του παρέμεινε ισχυρή στο πέρασμα των αιώνων εμπλουτίζοντας το Φαντασιακό της Δύσης: ακόμα και ο Μπέρναρντ Σω που έγραψε τον «Πυγμαλίωνα» (1913) επηρεάστηκε από τις «Μεταμορφώσεις».

Το 1966, τις «Μεταμορφώσεις» είχε μεταφράσει στα ελληνικά ο Θεόδωρος Γιαννάτος (εκδ. «Δίφρος»). H έκδοση του Gutenberg περιλαμβάνει κατατοπιστική εισαγωγή του μεταφραστή ο οποίος είναι καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.