Στέφανος Τραχανάς: Η κβαντομηχανική μέσα από το νέο του βιβλίο Ο Βομβιστής και ο Στρατηγός

Ο Στέφανος Τραχανάς, φυσικός και διευθυντής του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Μathesis, έχει συνδέσει άρρηκτα το όνομά του με την κβαντική φυσική, τόσο μέσα από τα πανεπιστημιακά του συγγράμματά και την πολύχρονη διδασκαλία του αντικειμένου στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, όσο και από τις πολυάριθμές διαλέξεις και διαδικτυακά του μαθήματα πάνω σε θέματα θεωρητικής φυσικής και εφαρμογών της. Η προσφορά του στην επιστήμη και στην εκπαίδευση συνεχίζει να εμπνέει νέες γενιές φοιτητών και επιστημόνων. Η συμβολή του, όμως, δεν περιορίζεται στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά επεκτείνεται και στη δημόσια διάχυση της γνώσης, μέσα από βιβλία για το ευρύ κοινό.

Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Ο Βομβιστής και ο Στρατηγός: Ιστορώντας την κβαντική επανάσταση (1900–2025)», που θα κυκλοφορήσει από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης την Πέμπτη 20 Φεβρουαρίου 2025, ο Στέφανος Τραχανάς εξιστορεί τη μεγαλύτερη επιστημονική επανάσταση που τάραξε συθέμελα το κατεστημένο της εποχής της  και αναδείχθηκε στην πιο επιτυχημένη επιστημονική θεωρία όλων των εποχών: την κβαντομηχανική. Μια θεωρία η οποία κατάφερε να εξηγήσει τις βασικές διεργασίες του κόσμου που μας περιβάλλει, από τον μικρόκοσμο των ατομικών πυρήνων μέχρι τη σκοτεινή ενέργεια και τη διαστολή του σύμπαντος, μια θεωρία πάνω στην οποία στηρίχθηκε και συνεχίζει να αναπτύσσεται με εντυπωσιακούς ρυθμούς η τεχνολογική επανάσταση που βιώνουμε σήμερα. Προσεγγίζοντας περίπλοκες έννοιες με προσιτό τρόπο, τραβάει το νήμα της επιστήμης για να υφάνει την ιστορία που σφράγισαν ονόματα όπως αυτά του Αϊνστάιν, του Μπορ, του Χάιζενμπεργκ, και του Πάουλι· μια ιστορία η οποία, όπως λέει και ο συγγραφέας, πιθανώς εγκυμονεί μια νέα επιστημονική επανάσταση για τον 21ο αιώνα.

Η νέα αυτή κυκλοφορία έρχεται την πλέον κατάλληλη στιγμή, μιας και η Unesco θέσπισε το 2025 ως το Διεθνές Έτος Κβαντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, αφού συμπληρώνεται ένας αιώνας από την διαμόρφωση των θεμελιωδών αυτών ανακαλύψεων. Σ’ έναν κόσμο όπου η κβαντομηχανική αποτελεί πλέον τη βάση τεχνολογικών επιτευγμάτων αιχμής (κβαντικοί υπολογιστές, ημιαγωγοί, λέιζερ κ.λπ.), το βιβλίο αυτό μάς βοηθά να κατανοήσουμε τις αρχές λειτουργίας του «παράξενου» αυτού κβαντικού κόσμου που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις κλασικές μας αντιλήψεις για τη φύση της πραγματικότητας και κρύβονται πίσω από τις τεχνολογίες που διαμορφώνουν το μέλλον μας.

Στέφανος Τραχανάς - Ο Βομβιστής και ο Στρατηγός: Ιστορώντας την κβαντική επανάσταση (1900–2025)» | Περίληψη του βιβλίου

Μια επιστημονική επανάσταση χωρίς «βόμβες» στα θεμέλια του παλιού καθεστώτος και χωρίς «Στρατηγό» να συντονίζει τους «βομβιστές», μάλλον δεν γίνεται. Και η κβαντική επανάσταση τα είχε όλα. Τον Αλβέρτο Αϊνστάιν πρώτα απ’ όλα ―τον μεγαλύτερο βομβιστή του 20ού αιώνα― και τον επίσης μεγάλο βομβιστή Νιλς Μπορ, ο οποίος όμως έγινε ταυτόχρονα ο Στρατηγός της! Ο μέντορας της δεύτερης γενιάς επαναστατών ―Χάιζενμπεργκ, Πάουλι και Ντιράκ― χάρις στους οποίους η επανάσταση είχε ένα θριαμβευτικό φινάλε. Κατέληξε στην πιο επιτυχημένη επιστημονική θεωρία όλων των εποχών· την κβαντομηχανική. Είναι όμως πράγματι τόσο αλλόκοτη αυτή η θεωρία ώστε κανείς να μην την καταλαβαίνει, όπως λέγεται; Κι αν ναι, πώς συμβαίνει τότε και η κβαντομηχανική όχι μόνο εξήγησε τον κόσμο μας ―από τα βάθη του μικρόκοσμου έως τις εσχατιές του σύμπαντος― αλλά είναι και η κινητήρια δύναμη της αλλαγής του μέσω μιας συνεχιζόμενης τεχνολογικής επανάστασης χωρίς προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία; Κι αν όντως η κβαντομηχανική είναι τόσο επιτυχημένη, γιατί ο Αϊνστάιν στάθηκε τόσο κριτικά απέναντί της ώστε η διαμάχη του με τον Μπορ να βρίσκεται στο επίκεντρο της ιστορίας της; Και ήταν πράγματι τόσο σημαντική αυτή η διαμάχη ώστε τα παρατσούκλια που δώσαμε στους πρωταγωνιστές της ―ο Βομβιστής κι ο Στρατηγός― να φιγουράρουν και στον τίτλο του βιβλίου; Και οι υπόλοιποι επαναστάτες τι ρόλο έπαιξαν και ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της ζωής και της προσωπικότητάς τους που αξίζει να γνωρίζουμε; Γιατί ο Ντιράκ ―αυτό το λαϊκό παιδί από το Μπρίστολ― ήταν τόσο λιγομίλητος ώστε να έχει οριστεί ως μονάδα ομιλητικότητας το Ντιράκ, όπου ένα Ντιράκ ίσον μία λέξη την ώρα; Και στον αιώνα μας οι μεγάλες προκλήσεις ποιες είναι; Θα αντέξει η κβαντομηχανική τη σύγκρουσή της με τη γενική θεωρία της σχετικότητας ή μια νέα επιστημονική επανάσταση θα είναι ξανά αναγκαία; Μήπως ο Αϊνστάιν δεν είπε ακόμα την τελευταία του λέξη και η αναμέτρησή του με τον Μπορ και την κβαντομηχανική θα συνεχιστεί και στον 21ο αιώνα; Αν ερωτήματα όπως τα παραπάνω κινούν το ενδιαφέρον σας, τότε τούτο το βιβλίο θα έχει κάτι να σας πει.

Στέφανος Τραχανάς – βιογραφικό

Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει, μεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 1983 έως σήμερα. Από το 1986 και μετά είναι μέλος του επιστημονικού προσωπικού του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), και η διδασκαλία του στο τμήμα Φυσικής προσφέρεται δωρεάν.

Είναι συγγραφέας έντεκα πανεπιστημιακών συγγραμμάτων στα παραπάνω πεδία, καθώς και των βιβλίων Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας και Το αμάρτημα της Εύας: Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δημιουργική μάθηση, Ο κύκλος: επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, τα οποία απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό. Το βιβλίο του An Introduction to Quantum Physics κυκλοφόρησε το 2018 από τον εκδοτικό οίκο Wiley. Υπό έκδοση για το 2025 βρίσκεται επίσης το βιβλίο του Κβαντομηχανική Λυκείου: Για τη χαρά της ανακάλυψης, το οποίο απευθύνεται κυρίως σε εκπαιδευτικούς και ανήσυχους μαθητές.

Το 2003 ανακηρύχθηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ το 2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας εις μνήμην Ξανθόπουλου – Πνευματικού. Για το σύνολο της προσφοράς του τιμήθηκε το 2015 με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Το 2022, το τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης έδωσε το όνομά του σε ένα από τα αμφιθέατρά του, ενώ το 2023 ο Δήμος Ηρακλείου τού απένειμε το Βραβείο Ηθικής Τάξεως της πόλης και το ΙΤΕ τον τίτλο του Διακεκριμένου Μέλους του.

Ως ιδρυτικό μέλος και διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης (ΠΕΚ) του ΙΤΕ μέχρι το 2013, είχε τη βασική ευθύνη για τη δημιουργία του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου της χώρας. Τα τελευταία χρόνια, το ενδιαφέρον του στράφηκε στα ανοικτά διαδικτυακά μαθήματα και τους νέους δρόμους που αυτά ανοίγουν για την εξίσωση των ευκαιριών στην ποιοτική εκπαίδευση. Πιστεύοντας ότι η χώρα μας δεν μπορεί να μείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέμα, πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis –ενός αυτόνομου και αυτοχρηματοδοτούμενου τμήματος των ΠΕΚ– στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως διευθυντής του όσο και ως δάσκαλος ή συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράματος» είναι το προσωπικό του στοίχημα για τα επόμενα χρόνια.