Βιβλιο

«Η δύναμη της τελετουργίας»: Προσωπικές εξομολογήσεις με αφορμή ένα άκρως πρωτότυπο βιβλίο

Για τη μελέτη του καθηγητή Dimitris Xygalatas που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα

Κυριάκος Αθανασιάδης
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Γιατί ο Ναδάλ αγγίζει το παντελόνι του, τους ώμους του, τη μύτη του, τα αυτιά του και τον δεξιό του γοφό πριν από κάθε σερβίς;

Είμαι βαθύτατα ορθολογιστής — ή έτσι τουλάχιστον πιστεύω. Και, ταυτόχρονα, κάνω ένα σωρό ανορθολογικά πράγματα — κι αυτά τα κάνω στα σίγουρα. Μπορεί πια να μην αποφεύγω τους αρμούς στα πλακάκια του πεζοδρομίου όπως έκανα επί πάρα πολλά χρόνια, πράγμα σχεδόν εξουθενωτικό, μπορεί να έχω πάψει εδώ και καιρό να κάνω συγκεκριμένες κινήσεις με τα δάχτυλά μου όταν βλέπω τον Σείριο, αλλά εξακολουθώ να κάνω ένα σωρό άλλα πράγματα, μικρές τελετουργίες που χωρίς αυτές φοβάμαι ότι τα πράγματα δεν θα πάνε καλά. Είτε αυτά τα πράγματα είναι το πέναλτι που (δεν) θα βάλει η ομάδα μου, ο Άρης —και πράγματι δεν τα καταφέρνουμε εδώ—, είτε άλλα, πιο ειδικής σημασίας, πιο προσωπικά. Πράγματα που έχουν να κάνουνε με τη δουλειά μου ή με την καθημερινότητά μου.

Από την άλλη, δεν έχω καμία από τις κοινές προλήψεις. Δεν θεωρώ γρουσούζικες τις μαύρες γάτες, επί παραδείγματι, ούτε θα ενοχληθώ αν σπάσει μπροστά μου ένας καθρέφτης, ή αν χυθεί αλάτι στο τραπέζι ή στο πάτωμα, κλπ. κλπ. Μπορεί να με ενοχλεί ακόμη και σήμερα η θέα μιας αναποδογυρισμένης παντόφλας, και μάλλον θα τη γυρίσω από τη σωστή, αλλά δεν θα απέφευγα να περάσω κάτω από μία σκάλα έτσι και δεν υπήρχε κίνδυνος να πέσει ένα κουτί με λαδομπογιά στο κεφάλι μου.

Παρά ταύτα, όταν ξεκινώ μία συγκεκριμένη δραστηριότητα, συνηθίζω να εκτελώ μία επίσης συγκεκριμένη αλληλουχία μικρών κινήσεων, ή να τοποθετώ σε «ειδικές» θέσεις κάποια μικροπράγματα. Και το κάνω βέβαια κάθε φορά, και με τον ίδιο τρόπο, με την ίδια σειρά. Όχι επειδή πιστεύω ότι «πιάνει». Είπαμε ότι είμαι, παρ’ όλα αυτά, ορθολογιστής. Δεν μπορώ να επέμβω εξωλογικά στο σύμπαν, ή στην πορεία των πραγμάτων. Κανείς δεν το μπορεί. Όμως ξέρω πως έτσι καταφέρνω να διατηρώ μιαν άλφα «ισορροπία» μέσα μου. Παίρνω τη σωστή θέση στον βατήρα. Ακόμη περισσότερο: με τον τρόπο αυτό, αποκτώ έλεγχο πάνω σε μία «παράλληλη» κατάσταση, μικρή οπωσδήποτε και εντελώς προσωπική, σχεδόν αμελητέα —και σαφώς εξωλογική—, έναν έλεγχο όμως που με τη σειρά του μπορεί να μου δίνει «δύναμη» για να αντιμετωπίσω κάτι που είναι ιδιαίτερα απαιτητικό και αβέβαιο.

Για παράδειγμα: το καθημερινό γράψιμο, η δουλειά με τα βιβλία. Δεν θα με κάνει καλύτερο συγγραφέα το να τοποθετήσω *εκεί* και όχι *εδώ* τον καφέ μου· καλύτερο συγγραφέα θα με κάνει ένα πτυχίο στη δημιουργική γραφή, και η συστηματική και εις βάθος, «επαγγελματική» ανάγνωση ακόμη περισσότερων βιβλίων. Αλλά το αν είναι *εκεί* ο καφές μου, και όχι *εδώ* ή αλλού, αν ο φορτιστής του ηλεκτρονικού τσιγάρου μου κοιτάει πάντα προς τον τοίχο και όχι προς την μπαλκονόπορτα, κλπ. κλπ., ναι, ΟΛΑ αυτά μαζί με βοηθούν να αντιμετωπίσω κάπως πιο αποτελεσματικά το άγχος μου μπροστά στην άδεια οθόνη του υπολογιστή. Κι αυτό το άγχος είναι καθημερινό και μόνιμο. Όπως όμως και τα μικρά «μαγικά» μου. Μικρά μαγικά, μικρές τελετουργίες που δημιουργούν ένα πλαίσιο εντός του οποίου κουρντίζομαι και παίρνω μπρος για να βγάλω τις λέξεις της ημέρας.

Το κόλπο δουλεύει πάντα. Δεν κάνει καλύτερες τις λέξεις, αλλά τουλάχιστον βγαίνουν. Άραγε θα έβγαινε η δουλειά και χωρίς τις μικρές μου τελετουργίες; Ναι, πιθανότατα θα έβγαινε. Αλλά δεν χρειάζεται να το διαπιστώσω. Αντί γι’ αυτό, μπορώ να ανοίξω το ντουλάπι με τα τρόφιμα στην κουζίνα και να στοιχίσω καλύτερα τα βαζάκια με τη σάλτσα, και τα πακέτα με τα μακαρόνια. Είναι πιο σωστά οι ετικέτες να κοιτάνε προς τα μπροστά και προς τα πάνω, και όχι όπου να ’ναι.

Όλοι το ξέρουν αυτό.

* * *

Αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις ήταν η ανάγνωση ενός βιβλίου που βρήκα πραγματικά συναρπαστικό. Πρόκειται για τη μελέτη του Dimitris Xygalatas, «Η δύναμη της τελετουργίας. Συμβολικές πράξεις που μας ενώνουν, μας χωρίζουν και μας εμπνέουν», που κυκλοφόρησε στις αρχές του μήνα από τις Εκδόσεις Διόπτρα σε μετάφραση της Μυρτώς Καλοφωλιά — μια μετάφραση άξια επαίνων. Αν λοιπόν θέλετε να μάθετε ΤΑ ΠΑΝΤΑ για τις τελετουργίες, αυτό το βιβλίο είναι για εσάς. Σίγουρα είναι για εμένα, και για ανθρώπους σαν εμένα: για ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τις παραξενιές του κόσμου, όντας και οι ίδιοι αρκούντως παράξενοι. Είναι ένα πανέμορφα γραμμένο και καλά τεκμηριωμένο βιβλίο που θα σας μάθει πολλά. Ένα βιβλίο πλούσιο σε εθνογραφικές λεπτομέρειες, προσωπικές αφηγήσεις και ψυχολογικά πειράματα, που πατά σε μία εκτενή βιβλιογραφία.

Ο Dimitris Xygalatas είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στην Ανθρωπολογία και στις Ψυχολογικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ και Διευθυντής του Εργαστηρίου Πειραματικής Ανθρωπολογίας. Έχει επίσης διατελέσει ερευνητής στα Πανεπιστήμια του Άαρχους και του Πρίνστον, Διευθυντής του ερευνητικού κέντρου LEVYNA στην Τσεχία, και Πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως για τις Γνωστικές και Εξελικτικές Επιστήμες της Θρησκείας. Η έρευνά του έχει δημοσιευθεί σε περισσότερα από 100 επιστημονικά άρθρα.

ΥΓ. Φυσικά μνεία στο βιβλίο γίνεται —σε τουλάχιστον τρία σημεία— και στον James Frazer, έναν από τους πιο τρανούς ανθρωπολόγους που υπήρξαν ποτέ, και συγγραφέα βέβαια του περίφημου «Χρυσού Κλώνου», του βιβλίου που, άπαξ και κάποιος διαβάσει στην εφηβεία του, θα του αλλάξει όλη του τη ζωή. (Ευτυχώς εγώ το διάβασα δέκα χρόνια πάνω-κάτω αργότερα). Εκεί λοιπόν, στον «Χρυσό Κλώνο», γίνεται και η πρώτη αναφορά στη λεγόμενη «συμπαθητική μαγεία». Η μαγεία αυτή στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές, μας θυμίζει ο Xygalatas: την ομοιότητα (η φυσική ομοιότητα συνεπάγεται και παρόμοιες λειτουργίες) και τη μεταδοτικότητα (οι ιδιότητες των πραγμάτων μπορούν να μεταβιβαστούν μέσω της επαφής). Δεν πιστεύω στη μαγεία —είμαι βαθύτατα ορθολογιστής—, αλλά τυχαίνει να έχω ένα κουκλάκι δίπλα μου, ενός κοντού φαλακρού με κουστούμι, με βλέμμα και χείλια ψόφιας οχιάς. Γράφει KGB στο γούνινο καπέλο του, και του χώνω καρφίτσες τα βράδια στην καρδιά και αλλού. Ξέρετε: αθώες τελετουργίες.