Βιβλιο

Η επιχειρηματικότητα του 21ου αιώνα και ο φιλόσοφος Ηράκλειτος

Πώς ο Ηράκλειτος εμπνέει τους συμβούλους των επιχειρήσεων

Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος
3’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

O Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος γράφει για το βιβλίο «Αν ελπίζεις θα επιτύχεις το ανέλπιστο» του Roger Von Oech (εκδ. Ενάλιος)

Αν και δεν ήξερε πολλά γι’ αυτόν, ο Κάρολος Μαρξ τον είχε περί πολλού. Προφανώς τον είχε γοητεύσει το αρχιμήδειο σημείο της σκέψης του Ηράκλειτου για τη ροή των πάντων και τη συνεχή αλλαγή. «Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά», έλεγε ο κορυφαίος Εφέσιος φιλόσοφος: Τα πάντα ρει. Αυτή η φράση υποδηλώνει το αιώνιο γίγνεσθαι. Αν δούμε σχολαστικά τον κόσμο του Ηρακλείτου του Εφέσιου το 544 π.Χ. και τον σημερινό, καταλαβαίνουμε πόσο κοντά στο παρόν ήταν η σκέψη του αποκαλούμενου «σκοτεινού φιλοσόφου», ο οποίος αγωνίστηκε με πάθος για να αποκαλύψει τους γρίφους της Φύσης και να απαλλάξει τα φυσικά φαινόμενα από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις της εποχής του. Έτσι, σε πείσμα της ακινησίας και της σταθερότητας στην οποία πίστευαν οι σύγχρονοί του, ο μεγάλος Εφέσιος καταλήγει στην ιδέα ενός σύμπαντος ρευστού και μεταβαλλόμενου, που υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές και δεν μένει ποτέ ίδιο. Υπό αυτή την έννοια, ο Ηράκλειτος αποτέλεσε ορόσημο για την ιστορία της σκέψης και των ιδεών. Δύστροπος και στρυφνός στον λόγο του, έγραφε αποκλειστικά για μυημένους στην φιλοσοφία –γι’ αυτό και η εσκεμμένη ασάφεια της σκέψης του, ώστε να γίνει κατανοητή μόνον από τους πιο ικανούς.

Είναι έτσι χαρακτηριστικά τα όσα γράφει σήμερα ο 70χρονος σύμβουλος επιχειρήσεων και ιεραπόστολος της δημιουργικότητας, Roger von Oech, συγγραφέας μεταξύ άλλων και του βιβλίου «Αν Ελπίζεις, Θα Επιτύχεις το Ανέλπιστο» (εκδόσεις Ενάλιος). «Το επίγραμμα που δίνει και τον τίτλο στο βιβλίο, το “εάν μη έλπηται ανέλπιστον ουκ εξευρήσει”, είναι το αγαπημένο μου, για διαφόρους λόγους», γράφει ο συγγραφέας. «Κατ’ αρχήν, είναι διαχρονικό και περιγράφει έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, ακριβώς όπως είναι αυτός που ζούμε σήμερα. Δύο από τα συναρπαστικότερα χαρακτηριστικά του κόσμου αυτού είναι η πρωτοτυπία και το απρόβλεπτο. Αν προσθέσουμε δε και την επιτάχυνση του μεταβαλλόμενου, τότε η γνώση και η δημιουργικότητα είναι τα απαραίτητα εφόδια διαβίωσης σε ένα περιβάλλον όλο και πιο πολύπλοκο».

Στο πλαίσιο αυτό, ο Ηράκλειτος μάς συμβουλεύει να ανοίξουμε το μυαλό μας. Μας προσφέρει κλειδιά για να λύσουμε προβλήματα που αναπόφευκτα συναντάμε στον δρόμο μας. Ακόμα, μάς προσφέρει την δυνατότητα να αναγνωρίσουμε ευκαιρίες που κάπου-κάπου παρουσιάζονται. Για το επιχειρείν του 21ου αιώνα, ο Ηράκλειτος και οι πανάρχαιες ιδέες του είναι τεράστια πηγή έμπνευσης, στην οποία θα πρέπει να προσφεύγει κάθε σημερινός ή αυριανός επιχειρηματίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η σκέψη του Ηρακλείτου ανάγκασε ακόμα και τον μέγα Σωκράτη να αναγνωρίσει πως «αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω. Χρειάζεται να είσαι δεινός κολυμβητής, σαν αυτούς από την Δήλο, για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του».

Αποκάλεσαν τον Ηράκλειτο και «Αινικτή» (Αινιγματοποιό): πολλοί τον άκουγαν, λίγοι τον καταλάβαιναν. Εμείς σήμερα έχουμε κάθε δυνατότητα να εμπνευστούμε από αυτόν. Οι ιδέες του για την ζωή, την φύση και το σύμπαν ήταν γνωστές σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Ακόμα και σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, διατηρούν την φρεσκάδα, την επικαιρότητα και την δύναμη να κεντρίσουν το μυαλό μας. «Συμβουλεύομαι τον Ηράκλειτο εδώ και πολλά χρόνια και σπάνια με έχει απογοητεύσει. Πράγματι, αν το να σκεπτόμαστε δημιουργικά σημαίνει να βλέπουμε οικεία πράγματα υπό διαφορετικό πρίσμα, ψάχνοντας κάτω από την επιφάνεια σε αναζήτηση άγνωστων αλληλουχιών και ανακαλύπτοντας σχέσεις ανάμεσα σε ασύνδετα φαινόμενα, τότε πιστεύω ότι ο Ηράκλειτος είναι ο πρώτος δάσκαλος δημιουργικότητας στον κόσμο. Οι ιδέες του όχι μόνον μάς εμπνέουν να σκεφτούμε κατ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά μάς παρέχουν και τις στρατηγικές για να κατανοήσουμε τα προβλήματά μας από μία νέα, διαφορετική σκοπιά. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο Ηράκλειτος είναι ο οδηγός στον οποίο στρέφομαι όταν έχω ανάγκη από μία καινούργια προοπτική. Και δεν είμαι ο μόνος. Τόσο πλούσιες είναι οι ιδέες του Ηράκλειτου που στην διάρκεια των δυόμισι χιλιετιών που έχουν παρέλθει από την εποχή του, μερικοί από τους σπουδαιότερους στοχαστές του δυτικού κόσμου βρήκαν σε αυτές τα σπέρματα για να αναπτυχθούν στις δικές τους θεωρίες. Ανάμεσά τους ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, οι Στωϊκοί, ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Πλωτίνος, από την αρχαιότητα, οι Γκαίτε, Χέγκελ, Νίτσε, Γιουνγκ, Μάρτιν Μπούμερ, Ερνστ Κασίρερ, Τ.Σ.Έλιοτ από την νεότερη εποχή», γράφει ο Roger von Oech.

Πηγαίνοντας λίγο μακρύτερα, μπορούμε να πούμε ότι ο Εφέσιος φιλόσοφος με την σκέψη του είναι παράλληλα ο άνθρωπος που άφησε να υπονοηθεί η θεωρία της «δημιουργικής καταστροφής» την οποία, πάνω από 2.000 χρόνια μετά, ανέδειξε ο Γιόζεφ Σουμπέτερ περιγράφοντας τους πραγματικούς επιχειρηματίες. Διακηρύσσοντας πως όλα μεταβάλλονται και τίποτα δεν μένει σταθερό («τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης, αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν»), ο Ηράκλειτος έκανε την αδιάκοπη αυτή ροή κοσμογονική αρχή του, κατά την οποία τα πάντα γεννιούνται και καταστρέφονται ως μία αέναη πάλη αντιθέτων αρχών («εναντιοδρομία», την έλεγε δηλωτικά): «πάντα κατ’ έριν γίγνεσθαι», αλλά και «το αντίξοον συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην».

Ο Ηράκλειτος ήρθε και έφυγε από τον κόσμο για να μην τον αφήσει πια ίδιον, όπως ακριβώς το ήθελε και η σκέψη του.