Βιβλιο

Χαρτογραφία και εξουσία

Το νέο βιβλίο του Βαγγέλη Δ. Πανταζή «Χάρτες και ιδεολογίες - Οι προσανατολισμοί των χαρτών και οι τύχες των λαών» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Στερέωμα

Κατερίνα Σχινά
ΤΕΥΧΟΣ 696
2’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Όλοι μας ψηλαφίσαμε τους χάρτες όταν ήμασταν παιδιά, όλοι μας τους συμβουλευόμαστε και τώρα, όλων μας το μάτι πηγαίνει προς τα πάνω όταν αναζητούμε μια χώρα του Βορρά, προς τα κάτω, όταν μας ενδιαφέρει μια χώρα του Νότου. Έτσι το θέλησαν οι χαρτογράφοι από τον 16ο αιώνα και πέρα. Μια σύμβαση ήταν, ένας τρόπος να απεικονιστεί ο κόσμος στην επίπεδη επιφάνεια του χαρτιού. Πάνω ο Βορράς, κάτω ο Νότος.

Μήπως, όμως, η χαρτογραφική σύμβαση έχει προσλάβει, στη συλλογική συνείδηση, τη μορφή αναμφισβήτητου φυσικού δεδομένου; Μήπως αυτό το «πάνω» και το «κάτω» δεν είναι απλώς υψομετρικοί όροι αλλά φέρουν μιαν αναντίρρητη αξιολογική χροιά; Μήπως οι χάρτες δεν είναι ιδεολογικά ουδέτεροι, αλλά αποτυπώνουν τη διάκριση, κυρίαρχη στον οικονομικό, τον κοινωνικό, τον πολιτικό λόγο, ότι Βορράς σημαίνει πλούτος και ανάπτυξη, Νότος φτώχεια και υποανάπτυξη, αφού το «πάνω» πάντα υπερέχει και το «κάτω» παραμένει υποτελές;

Αυτό είναι το σχήμα πάνω στο οποίο βάσισε το γοητευτικό του δοκίμιο ο νομικός, γεωγράφος και ιστορικός Βαγγέλης Πανταζής, δουλεύοντάς το εντατικά επί χρόνια, συμπληρώνοντας, επεκτείνοντας, βαθαίνοντας την πρώτη του μελέτη που είχε εμφανιστεί πριν από δυόμισι περίπου δεκαετίες. Ο πρόωρος θάνατός του, λίγους μήνες πριν από την έκδοση της αναθεωρημένης και εμπλουτισμένης της μορφής, γέμισε θλίψη όσους γνώρισαν αυτόν τον ακάματο ερευνητή, που είχε τη διαύγεια και το χάρισμα να διακρίνει τη μαγεία, κρυμμένη πίσω από το οφθαλμοφανές, να εκπλήσσεται από «το θαυμαστό που αναδύεται από το οικείο και το τετριμμένο». Μένει το βιβλίο του να θυμίζει πόσο σαγηνευτικό μπορεί να γίνει το ελεύθερο παιχνίδι του πνεύματος, όταν εκκινεί από το προσωπικό για να οδηγηθεί στο καθολικό, όταν περιηγείται στις ιδέες και στους μύθους με ακόρεστη περιέργεια, όταν συνθέτει τα ευρήματά του όχι μόνο με γνώση και συνείδηση της διακινδύνευσης, αλλά και με σπάνια αφηγηματική χάρη.

Ο Βαγγέλης Πανταζής ανατρέχει στην ιστορία της χαρτογραφίας από αρχαιοτάτων χρόνων και φτάνει ως τις μέρες μας, με ενδιάμεσους σταθμούς την κοσμολογία των αρχαίων πολιτισμών, τη μεσαιωνική και την αναγεννησιακή κοσμοεικόνα, την νέα αντίληψη για τον κόσμο που εγκαθιδρύθηκε μετά τον αιώνα των ανακαλύψεων, την προσπάθεια έκτοτε των χαρτογράφων να την αποτυπώσουν σε μια επίπεδη επιφάνεια, τις ιδέες και τους συμβολισμούς που βάραιναν πάνω σ’ αυτή την προσπάθεια. Από το κείμενο και το πλούσιο εικονογραφικό υλικό που το συνοδεύει, αναδύεται πεντακάθαρη η ανάγκη του ανθρώπου να διεισδύσει στο μυστήριο της γης, να ορίσει τη θέση του στον κόσμο, να επιλύσει τα αινίγματά του. Τούτη η αναδρομή στην ιστορία, τη χαρτογραφία και τη λογοτεχνία, ωστόσο, επιστρατεύεται προκειμένου να διερευνηθεί το ερώτημα που αποτέλεσε και το έναυσμα της έρευνας του συγγραφέα, ερώτημα το οποίο ο ίδιος θέτει επιτακτικά αλλά δεν απαντά οριστικά, ίσως γιατί μια απάντηση θα ενείχε επίσης τον κίνδυνο της ιδεολογικής φόρτισης και θα παρέσυρε τον ερευνητή σε μια παράπλευρη σκολιά οδό, όπως αυτή που προτίθεται να αποκαλύψει: «Οι χάρτες μπορούν να εγγράψουν ιδεολογικά μηνύματα; Και αν ναι, μπορούν αργότερα να τα αναπέμψουν;» Ναι, απαντά ο Βαγγέλης Πανταζής, δεν πρέπει να υποτιμούμε τον ρόλο των συμβολισμών. Οι απόψεις μας για τους βόρειους και τους νότιους λαούς αναπόφευκτα επηρεάζονται από τη θέση που τους επιφυλάσσει ο χάρτης. Βεβαίως η λύση δεν είναι να κρεμάσουμε ανάποδα τους χάρτες μας, ώστε ο Νότος να έρθει πάνω, γιατί και τότε ιδεολογικά φορτισμένους χάρτες θα έχουμε. Απλώς να συνειδητοποιήσουμε «πως ο τρόπος που τους κρεμάμε επιδρά απατηλά στο υποσυνείδητο και τη στάση που αυτό μας υπαγορεύει». Κι αν δεν παράγουν οι χάρτες τη γεωπολιτική πραγματικότητα, σίγουρα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, την επιβεβαιώνουν και την παγιώνουν.