Ποιος ήταν ο Αθανάσιος Ψαλίδας; Πώς και με ποιον τρόπο η δράση και οι ιδέες του εμπότισαν το πνεύμα της επανάστασης του 1821, μετακενώνοντας τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό στην Ελλάδα; Όλες οι απαντήσεις στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη: με άξονα αφήγησης, θέασης και προσέγγισης του έργου και της ζωής του μια έκθεση, όπως και ένας κύκλος διαλέξεων και ξεναγήσεων, φωτίζουν και αναψηλαφούν την προσωπικότητα και την πνευματική μορφή του. «Αλλάζοντας τα ελληνικά δεδομένα»: λίγο πριν την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την επανάσταση του ’21, η σκέψη και οι πράξεις του παραμένουν άγνωστες στο ευρύ κοινό. Κι όμως! Ο Αθανάσιος Ψαλίδας θα μπορούσε να αποτελέσει πρώτη ύλη για βιβλία ή ταινίες, που θα μπορούσαν να εκλαϊκεύσουν, τρόπον τινά, την περιπέτεια της σκέψης του, τη δράση- ανάδραση της ζωής του, ώστε να τοποθετηθεί στο ίδιο πάνθεο με τους άλλους «ήρωες» των αναγνωστικών των σχολικών μας χρόνων. Περί αυτού και των «δαιμονίων» του, επομένως, ο λόγος και η πράξη της Ωνασείου Βιβλιοθήκης. Μιλήσαμε με την ερευνήτρια του Αρχείου Αθανασίου Ψαλίδα (στο όλο του), όπου και αντιστοίχως ο εντοπισμός χειρογράφων του, τα οποία και βλέπουμε σε προθήκες της Ωνασείου Βιβλιοθήκης, την Δρ. Ελένη Κουρμαντζή*. Η επισκέπτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο «Αγ. Κύριλλος & Αγ. Μεθόδιος» του Βελίκο Τύρνοβο Βουλγαρίας μας «ξεναγεί» σε όλα αυτά που σχεδόν με διαδικασία κατεπείγοντος επιβάλλουν «διαφώτιση» και μια πιο αναλυτική προσέγγιση στη μορφή του...
«Ανόρθωση του πεπτωκότος γένους»: Ως προσωπικότητα ο Αθανάσιος Ψαλίδας συμπεριλαμβάνει όλα τα δεδομένα του ριζοσπαστικού ρεύματος του Διαφωτισμού της εποχής του. Συνωμοτική δράση, εκπαιδευτικό έργο, συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα, προωθημένη φιλοσοφική σκέψη. Ποιο είναι όμως το σημαντικότερο από όλα; Αυτό που τον τοποθετεί στο πάνθεον, αν μου επιτρέπετε, των μορφών που καθόρισαν την πορεία της Επανάστασης και την μετέπειτα εξέλιξή της;
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, όλες οι παραπάνω ιδιότητες, αποτελούν συστατικά ενός συνόλου. Όλα είναι προαπαιτούμενα. Ως προς τη συνωμοτική δράση του, ο λεγόμενος «Κύκλος της Βιέννης» έχει πάρει μαζί του σχεδόν όλα τα «μυστικά» του.Από τη φυγή του Αθανάσιου Ψαλίδα από την αυστροουγγρική αστυνομία μέχρι και σε κάθε του βήμα στον ελλαδικό χώρο, ο Ψαλίδας βρίσκεται «παραδόξως» πάντοτε την κατάλληλη στιγμή στην κατάλληλη θέση, και δρα. Ως προς το εκπαιδευτικό του έργο, από τη μία, «αρχιδιδάσκαλος» και συντάκτης εγχειριδίων, και, από την άλλη, δάσκαλος της πόλης, έξω στον δρόμο και στις πλατείες, με πειράματα και αποδείξεις. Συγγραφέας και επιμελητής εκδόσεων με κομβικά έργα τόσο στη «Διανόηση» όσο και άμεσα στον λαό. Φιλόσοφος της Θεωρίας και της Πράξης. Η αλήθεια είναι ότι τόσο στην περίπτωση του Ψαλίδα, όσο και στην περίπτωση κάθε διανοούμενου του Διαφωτισμού, δεν μπορείς να έχεις μόνον μία ή δύο ιδιότητες από αυτές. Το επιβάλλει το ίδιο το ρεύμα, ή καλύτερα, «Κίνημα». Αν όμως θα πρέπει να του ξεχωρίσουμε κάτι που αρκεί, είναι μία φράση που χρησιμοποιεί ο ίδιος σε μία επιστολή του προς τρίτο (αν και εκεί σαρκαστικά, εδώ κυριολεκτικά), «τον ελληνικόν και περίεργον νούν» του.
Βιέννη, Ιωάννινα, Ρωσία, Βλαχία, Κέρκυρα. Η ζωή του Ψαλίδα μαρτυρά έναν διανοούμενο, εκπαιδευτικό και επαναστάτη, που όμως η έννοια της ελευθερίας και των ορίων της ξεφεύγει από το εντός συγκεκριμένων συνόρων πλαίσιο σκέψης και δράσης. Μήπως αυτός ο νεωτερίστικος τρόπος ζωής και σκέψης του δημιούργησε προβλήματα με τους εντός Ελλάδας μόνο συναγωνιστές του; Και αν ναι, ποια ήταν αυτά;
Κυρίως με τους εκτός Ελλάδας. Οι Αυστριακοί τον διώκουν ως γαλλόφρονα, φιλορώσο και καρμπονάρο -όλα μαζί και χωρίς άδικο. Αργότερα οι Άγγλοι και πάλι για γαλλόφρονα και φιλορώσο, ώστε να του αρνηθούν Έδρα διδασκαλίας στην Ιόνιο Ακαδημία. Στις διαπροσωπικές σχέσεις όμως, ο Ψαλίδας δεν ήταν εριστικός «για το άθλημα», ήταν υπέρμαχος της Ιδέας. Διώκεται από το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης ως «ομιλών διαφόρως των Αριστοτελικών», κατηγορείται από τους συντηρητικούς Μπαλάνους ως «άθεος» και «βολταιριστής», αναπτύσσει αντιπαράθεση με τον Κοραή (και όχι μόνο) για τις συντηρητικές ή «μη ρεαλιστικές» του θέσεις. Αν το πλήρωσε; Ναι. Και συνέχισε να το πληρώνει και μετά τον θάνατό του. Είναι απολύτως λογικό. Όταν βρίσκεσαι με την πλευρά του ηττημένου, πάντοτε έχει κόστος. Στην περίπτωσή μας, ο Διαφωτισμός ηττήθηκε. Νίκησε με την Επανάσταση του ’21, αλλά έχασε από τις κάθε είδους προλήψεις του γραικού.
Αντιπρόσωπος του Βολταίρου εν Ελλάδι! Έρωτας, πάθη, στιχουργήματα, πεζογραφία, επιστημονικές μεταφράσεις καθηγητών του που τον σημάδεψαν, αστρονομία, κοσμογραφία, και κόντρα με τον Αδάμαντιο Κοραή, καθώς στα Γιάννενα ως αρχιδιδάσκαλος χρησιμοποιούσε τη δημοτική γλώσσα. Ένας προοδευτικός και ενεργός διανοούμενος με «ύποπτα» φιλελεύθερες απόψεις, όπως τον χαρακτήρισαν. Μήπως αυτή η συνεχής κόντρα του με το στενοκέφαλο και εσωστρεφώς φοβικό πλαίσιο της χώρας μας τότε το πλήρωσε κάπως ακριβά; Και σήμερα επιχειρείται η αποκατάστασή του μέσω της Ωνασείου Βιβλιοθήκης; Μια«διαφώτιση κοινού», προκειμένου το εύρος της προσφοράς του να ξεφύγει από τους «γνωρίζοντες» και να τον οικειοποιηθούν οι πάντες;
Αν ο Ψαλίδας πλήρωσε το κόστος των θέσεων και των δράσεών του; Ναι, το πλήρωσε ακριβά. Και είναι το μόνο που δεν θα μπορούσε πρακτικά να σημειώσει στα «Κατάστιχα» των βιβλίων, των πραγμάτων και των οικονομικών κινήσεων που κρατούσε. Πολλές φορές δε αυτές ακριβώς τις θέσεις του τις πλήρωσαν και όσοι ασχολήθηκαν μαζί του. Αλλά νομίζετε πώς ο Ψαλίδας, ή όποιος ασχολήθηκε μαζί του, θα το μετάνιωνε; Δεν είναι «σενάρια συνωμοσίας», είναι αντιλήψεις βαθιά ριζωμένες σε κοινωνικό, πολιτικό, ακόμη και ακαδημαϊκό επίπεδο. Η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη πράττει κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Κοιτάζει χωρίς προκαταλήψεις. Βλέπει την ουσία των πραγμάτων και βρίσκει τα μέσα για ναεπικοινωνήσει. Μέσα σε αυτή την ουσία και ο Αθανάσιος Ψαλίδας, μέσα από μια νέα ματιά, με λόγο που μπορεί να μιλήσει στο σήμερα το ίδιο καλά, όπως μπορούσε να μιλήσει και να διδάξει στη σύγχρονη εποχή του.
Κύκλοι ομιλιών, εκθέσεις με χειρόγραφα αλλά και εκδόσεις που επιμελήθηκε, ξεναγήσεις για το κοινό, πηγές από τα Γενικά Αρχεία της προεπαναστατικής περιόδου του Κράτους και της Συλλογής του Ιδρύματος Ωνάση. Τι είναι αυτό που θα θέλατε να εμπεδώσει ο επισκέπτης αλλά και όσοι παρακολουθήσουν την «πορεία» του Ψαλίδα, όπως την αναπτύσσετε στον «χρόνο»;
Αν υπάρχει κάτι που θα πρέπει να κρατήσουμε για τον Ψαλίδα είναι ότι δεν πρόκειται απλά για ένα «έκθεμα» ή για ένα λήμμα μιας ιστορικής αναφοράς. Είναι μια φωνή που συνεχίζει να μιλάει και να επικοινωνεί τις ιδέες της. Οι ιδέες δεν είναι καθόλου ξένες στο σήμερα. Μιλούν για τις αξίες του Ανθρωπισμού, για την Παιδεία ως δικαίωμα και ως υποχρέωση, για την Ελευθερία στη σκέψη, την έκφραση και τη ζωή, που μπορεί να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τα προβλήματά του, όποια και αν είναι αυτά. Είναι άλλωστε μια φωνή που, πέρα από τα επώνυμα έργα της, εμπλέκεται στη συγγραφή των πλέον ριζοσπαστικών έργων (ανώνυμα, στο είδος τους) της προεπαναστατικής περιόδου ως, «Αληθής Ηστορία», ή άλλως, «Ανώνυμος του 1789», «Ηθοποιία Παθητική», ή άλλως, «Ρωσσαγγλογάλλος», Έρωτος Αποτελέσματα (Βιέννη, 1792), Ελληνική Νομαρχία (Ιταλία, 1806). Έργα που η έρευνα συνεχίζει να τα μελετά. Αυτός λοιπόν ο Ψαλίδας συνεχίζει να έχει λόγο στο σήμερα. Αρκεί να τον ακούσουμε.
Έως τις 23/3 προλαβαίνεις. Και περισσότερα για αυτά που συνέβησαν αλλά και αυτά που συνεχίζουν στο πλαίσιο του αφιερώματος «Αλλάζοντας τα ελληνικά δεδομένα: Αθανάσιος Ψαλίδας» θα τα βρεις στο www.onassis.org.
*Η Ελένη Κουρμαντζή, έχοντας ήδη καταγράψει στο ενεργητικό της 37 έτη διδασκαλίας στην Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, ως μέλος Δ.Ε.Π., στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, είναι Επισκέπτρια Καθηγήτρια στο St. Cyril and St. Methodius University του Veliko Turnovo, Βουλγαρίας.
Κύριο αντικείμενο έρευνας και διδασκαλίας της αποτελεί η περίπτωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, θέμα το οποίο έχει διευρύνει, προς τούτοις, και ως προς τη μελέτη του συγκριτικά με τον χώρο των Βαλκανίων. Διαθέτει στο βιογραφικό της πλήθος ανακοινώσεων, δημοσιεύσεων και συγγραμμάτων σχετικά με τα έργα και τους λόγιους της Νεοελληνικής Αναγέννησης.
Εκδομένα βιβλία της στη θεματική είναι:
Το Βιβλίο στην ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1761 – 1820), Ποσότητες – Ποιότητες – Ιδέες, εκδ. Ατραπός, Αθήνα 2002.
Η Νεοελληνική Αναγέννηση στα Γιάννενα: Από τον πάροικο έμπορο στον Αθανάσιο Ψαλίδα και τον Ιωάννη Βηλαρά (17ος – αρχές 19ου αι.), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2007.
Επίσης, έχει ασχοληθεί με τη νεοελληνική ποίηση της δεκαετίας του 1920 και ιδιαίτερα με τον ελληνοεβραίοποιητή και διανοούμενο, ΓιωσέφΕλιγιά, ποίηση την οποία είχε καθιερώσει στα Τμήματα της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων, ως διδακτικό αντικείμενο.
Βασική πεποίθησή της παραμένει ότι ο Ακαδημαϊκός οφείλει να δέχεται τα μηνύματα των καιρών, να μετέχει της κοινωνικής συνείδησης και να είναι πρότυπο ενεργού πολίτη.
Ιστορία μέσα στον χρόνο
H πολιτιστική κληρονομιά επτά αιώνων ανοιχτή σε όλους μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα, πολιτιστικές δράσεις και ψηφιακές εφαρμογές ελεύθερης πρόσβασης
Σε ένα νεοκλασικό κτίριο στη γειτονιά της Ακρόπολης, το οποίο κοσμούν έργα τέχνης των σημαντικότερων Ελλήνων καλλιτεχνών, καθώς και αντικείμενα από το γραφείο του Αριστοτέλη Ωνάση στο Μόντε Κάρλο και τη θαλαμηγό «Χριστίνα», βρίσκεται η δραστήρια ΩΝΑΣΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Στους χώρους της συγκεντρώνει σπάνιες εκδόσεις, από τον 15ο αιώνα έως σήμερα, καθώς οι συλλογές της περιλαμβάνουν την Ελληνική Βιβλιοθήκη, ξενόγλωσσα βιβλία Δυτικοευρωπαίων περιηγητών από τον 16ο αιώνα και το Αρχείο του Κ. Π. Καβάφη. Με έμπνευση από τις τρεις μεγάλες συλλογές της, η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη ανοίγει τις πόρτες της και καθιστά προσβάσιμη την πολιτιστική κληρονομιά επτά αιώνων στο ευρύ κοινό, μέσα από πολιτιστικές δράσεις και ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ που απευθύνονται σε όλους.
11°
