«Ο Αυτόχειρ!» του Νικολάι Έρντμαν από το Εθνικό Θέατρο, στη σκηνή «Μαρίκα Κοτοπούλη» του REX: Εντυπώσεις από την παράσταση που σκηνοθετεί ο Γιώργος Παπαγεωργίου
Μια πολλαπλή, και πολλαπλώς ευχάριστη, έκπληξη μας περίμενε στην παράσταση «Ο Αυτόχειρ!» του Ρώσου Νικολάι Έρντμαν, που παρουσιάζεται εδώ και λίγες μέρες από το Εθνικό Θέατρο, στη σκηνή «Μαρίκα Κοτοπούλη» του REX σε σκηνοθεσία Γιώργου Παπαγεωργίου.
Πρώτα πρώτα γιατί είδαμε ένα έργο άγνωστο για τους περισσότερους, που γράφτηκε το 1928, αλλά για πολλά χρόνια έμεινε στα συρτάρια του συγγραφέα του, Νικολάι Έρντμαν, αφού θεωρήθηκε κριτική στο σοβιετικό καθεστώς. Ένα έργο που μας πρωτογνώρισε στην Ελλάδα η Λαϊκή Σκηνή του Θεάτρου Τέχνης το 1978, στο θέατρο «Βεάκη», σε σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη, ενώ στη Ρωσία πρωτοπαρουσιάστηκε μόλις το 1987, όντας απαγορευμένο από το 1932, ενώ ο συγγραφέας του έζησε μερικές από τις διαδρομές των αντικαθεστωτικών (εξορία στη Σιβηρία).
Δεύτερον, γιατί είδαμε ένα άγνωστο έργο που ισορροπούσε με συναρπαστικό τρόπο ανάμεσα στη μελαγχολία και το σατιρικό γκροτέσκο.
Και επίσης, γιατί είδαμε μια παράσταση που ακολούθησε, σκηνικά, απολύτως το ύφος του έργου, γιατί ακούσαμε το έργο, γιατί μπολιάστηκε με εξαιρετική μουσική (Γιώργος Δούσος, Δημήτρης Κλώνης) χωρίς να είναι μουσική παράσταση, γιατί είχε ρυθμό και γιατί απολαύσαμε μερικές έξοχες ερμηνείες.
Η παράσταση ξεκινά με ένα φωνητικό τρίο που παραπέμπει ευθέως στην πολυφωνία της καντάδας. Οι Αντώνης Αντωνιάδης, Γιάννης Λατουσάκης και Νικόλαος Ντούρος, εξαιρετικές φωνές και οι τρεις, επωμίστηκαν τις συνδέσεις των σκηνών, δίνοντάς μας μια πρώτη γεύση του ύφους της παράστασης. Και μετά βλέπουμε ένα λυόμενο σκηνικό (Πάρις Μέξης), φτωχικό και ετοιμόρροπο, όπως ακριβώς η ζωή του Σεμιόν Ποντσεκάλνικοφ (Μανώλης Μαυροματάκης), που είναι άνεργος (ή άεργος;) και ζει σ’ αυτό το σπίτι με τη γυναίκα του Μαρία (Αγορίτσα Οικονόμου) και την πεθερά Σεραφίμα (Ναταλία Τσαλίκη), οι οποίες εργάζονται σκληρά για να τα βγάλουν πέρα. Ένα βράδυ ο Σεμιόν ξυπνάει με την κοιλιά του να γουργουρίζει, και ζητάει το σαλάμι που έχει απομείνει στην κουζίνα, ξυπνώντας τη γυναίκα του. Στη νυσταγμένη κουβέντα γίνεται η παρεξήγηση, αφού η Μαρία νομίζει ότι ο Σεμιόν θέλει να δώσει τέλος στη ζωή του. Η είδηση διαδίδεται ταχύτατα στην κλειστή κοινωνία της μικρής πόλης και τότε πολλοί και διάφοροι αρχίζουν να πλησιάζουν τον Σεμιόν, θέλοντας όλοι να επωφεληθούν από την επικείμενη αυτοχειρία του, αφού η κάθε κοινωνική κατηγορία (νομενκλατούρα, προλεταριάτο, διανόηση, έμποροι, μικροαστοί, Εκκλησία) θέλει τον δικό της ήρωα. Κι από εκείνο το σημείο, και για λίγο, ο ασήμαντος Σεμιόν γίνεται κεντρικό πρόσωπο, όλοι τον αναζητούν, όλοι τον προσεγγίζουν, όλοι του τάζουν, αναζητώντας, για ίδιον συμφέρον, έναν ήρωα! Προσπαθώντας να φέρει ο καθένας στα δικά του μέτρα και στα δικά του συμφέροντα, τη ζωή, τη διάθεση και τις λέξεις του Σεμιόν. Και ερμηνεύουν κατά το δοκούν τα λόγια του…
«Ο Αυτόχειρ!» του Νικολάι Έρντμαν έχει όλα τα χαρακτηριστικά της φάρσας (με τις πόρτες να ανοιγοκλείνουν, όχι μόνο για να μπαινοβγαίνουν άνθρωποι, αλλά να μπαινοβγαίνουν και οι φαντασιώσεις, οι ελπίδες, τα όνειρα, και οι εφιάλτες) του καημένου του Σεμιόν και της αθώας Μαρίας. Και την ίδια στιγμή, μ’ έναν εκ πρώτης όψεως ανάλαφρο τρόπο έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός κειμένου πολιτικής και κοινωνικής κριτικής για όσα συνέβαιναν στη Ρωσία τη δεκαετία του ’30. Και σχεδόν 100 χρόνια μετά τη γραφή του, αυτό το έργο παραμένει σύγχρονο, φρέσκο, επίκαιρο, γιατί όπως σημειώνει η Ευγενία Κριτσέφσκαγια στο πολύ ενδιαφέρον πρόγραμμα της παράστασης, που εμπεριέχει και τη θαυμάσια μετάφραση του έργου από τον Κωστή Σκαλιώρα «μόνο ένας τυφλός δεν βλέπει ότι ο Ερντμαν συνομιλεί μ’ εμάς».
Όμως ο Σεμιόν αντιλαμβάνεται ότι αυτό που θέλει περισσότερο είναι να ζήσει. «Πώς γίνεται να μην έχω εμένα; Υπάρχει άλλη ζωή στο υπερπέραν;» αναρωτιέται, παρότι συμμετέχει στο πάρτι του αποχαιρετισμού του, στο πάρτι της παρακμής και της ατελείωτης θλίψης εντέλει, παρότι παίρνει θέση μέσα στο φέρετρο και παρακολουθεί την… κηδεία του μέσα από αυτό. Και όταν κατηγορείται ότι αδιαφορεί για το «γενικό συμφέρον», αποκτά φωνή: «Γιατί η ιδέα της αυτοκτονίας, ομόρφαινε τη ζωή μου. Τη θλιβερή μου τη ζωή, την απάνθρωπη ζωή μου. (…) Το μόνο που κάνουμε είναι να πηγαίνουμε ο ένας στο σπίτι του άλλου και να παραπονιόμαστε για τις δυσκολίες της ζωής. Γιατί η ζωή μάς φαίνεται πιο εύκολη, όταν λέμε ότι τη βρίσκουμε δύσκολη. Αυτό μας απόμεινε όλο κι όλο από τα πράματα που χρειαζόμαστε για να ζήσουμε. Μη μας το πάρετε, για τον Θεό. Αφήστε μας να λέμε πως η ζωή είναι δύσκολη. Ψιθυριστά έστω, να έτσι: ‘Η ζωή είναι δύσκολη’. Σύντροφοι, σας το ζητώ εξ ονόματος ενός πλήθους αμέτρητου. ‘Αφήστε μας να ψιθυρίζουμε! Εσείς ούτε που θα μας ακούτε. Ο θόρυβος που κάνουν τα εργοτάξια θα σκεπάζει τη φωνή μας’. Σας βεβαιώ. Θα ζήσουμε μιλώντας ψιθυριστά».
Αυτή η αλλόκοτη ιστορία του Σεμιόν ζωντανεύει στη σκηνή «Μαρίκα Κοτοπούλη». Ο Γιώργος Παπαγεωργίου, στην πρώτη του πολυπρόσωπη σκηνοθεσία, κίνησε τον θίασο (με τη συμβολή και της Σεσίλ Μικρούτσικου) με ακρίβεια, με ρυθμό, με μπρίο, διαβάζοντας με προσοχή και ευαισθησία το κείμενο του Νικολάι Έρντμαν. Και είχε στη διάθεσή έμπειρους ή νεότερους ηθοποιούς, που ζωντάνεψαν εξαιρετικά τους πολλούς και διαφορετικούς χαρακτήρες αυτού του έργου, τους χαρακτήρες της κοινωνίας δηλαδή. Με τα κοστούμια –τα οποία εμπνεύστηκε και σχεδίασε ο Πάρις Μέξης– να είναι εύγλωττο μέρος της προσωπικότητας και της κοινωνικής θέσης του καθενός, με τις απαραίτητες σατιρικές νύξεις ασφαλώς.
Η Ναταλία Τσαλίκη έλαμψε σ’ έναν καρατερίστικο ρόλο, ενώ η Χριστίνα Χειλά-Φαμέλη υποστήριξε εξαιρετικά έναν εντελώς διαφορετικό ρόλο από εκείνους που έχει υποδυθεί ως τώρα. Η Αγορίτσα Οικονόμου έδειξε για άλλη μια φορά τη σκηνική της άνεση και κλάση, ενώ ευχάριστη νότα, και αγνώριστη μέσα στο θηριώδες κοστούμι της, ήταν και η Βάσω Καβαλιεράτου. Ο Μάκης Παπαδημητρίου, ο Κώστας Μπερικόπουλος και ο Νίκος Καρδώνης υποδύθηκαν σπαρταριστά τους εκπροσώπους της νομενκλατούρας, της διανόησης και της τέχνης, ο Κλέαρχος Παπαγεωργίου υποδύθηκε μοναδικά τον άνθρωπο της Επανάστασης και της μαρξιστικής σκέψης, και ο Άγγελος Μπούρας ήταν η άτακτη και πονηρή φωνή της Εκκλησίας. Όσο για τον Μανώλη Μαυροματάκη, ήταν ένας αξέχαστος Σεμιόν με ρωγμές, με ευελιξία, με συναίσθημα, με αφέλεια, με πονηριά, με συνειδητοποίηση. Κι εκείνος ο κλαυσίγελώς του, στο φινάλε της παράστασης, είναι σίγουρα σκηνή ανθολογίας.
«Ο Αυτόχειρ!» του Νικολάι Έρντμαν είναι μια πολυεπίπεδη θλιμμένη φάρσα, που περιγράφει μοναδικά την εποχή που γράφτηκε, κατορθώνοντας να παραμένει επίκαιρη. Η παράσταση του Γιώργου Παπαγεωργίου ισορρόπησε θαυμαστά και στη μελαγχολία και στη φάρσα, δίνοντας μια παράσταση φρέσκια, καλοκουρδισμένη, ευφρόσυνη, ουσιαστική.
13°
