Μίκης Θεοδωράκης: Έξι όψεις ενός μεγάλου έργου

Οι πολύ μεγάλοι συνθέτες έχουν πολύπλευρο έργο. Έτσι, μπορείς, με απόλυτα υποκειμενικό τρόπο, να επιλέξεις στιγμές της διαδρομής τους που έχουν μιλήσει βαθιά μέσα σου.

1. Λαμπράκηδες
Ο Μίκης Θεοδωράκης δεν ήταν απλώς ο πρώτος πρόεδρος της Νεολαίας Λαμπράκη, που ιδρύεται το 1964, μερικούς μήνες μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ήταν ο εμπνευστής της και ο άνθρωπος που καθόρισε το όραμά της: έναν πολιτισμικό και καλλιτεχνικό χαρακτήρα και μια σύνδεση της πολιτικής δράσης με τη μουσική, την ποίηση και την τέχνη. Αν μέχρι εκείνη την εποχή η σχέση με την τέχνη ήταν προνόμιο των αστικών στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας, οι Λαμπράκηδες δημιουργούν το περιβάλλον για να συνδεθούν όψεις του πολιτισμού με τη νεολαία και τα στρώματα που αμφισβητούν τη φαυλότητα του πολιτικού συστήματος της εποχής. Από τους Λαμπράκηδες ξεπήδησε ένα τεράστιο κύμα διανοουμένων και καλλιτεχνών που συνδέθηκε στα κατοπινά χρόνια με την Αριστερά.

2. Τα τραγούδια του αγώνα
Μην έχοντας καταλάβει –λόγω μικρής ηλικίας– τι ακριβώς σήμαινε η δικτατορία στην Ελλάδα, ακούς τον ίδιο τον Μίκη να ανοίγει τα «Τραγούδια του αγώνα», που πρωτοκυκλοφόρησαν στο εξωτερικό το 1971 και στην Ελλάδα αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, με στίχους όπως αυτοί: «Σπόρος οργής πέφτει στο χώμα / μήνυμα πάλης τρέφει φτερά / σπίθα φεγγίζει μες στο σκοτάδι / νέοι αγώνες σε προσκαλούν». Και είναι τότε ακριβώς που αρχίζεις να συνειδητοποιείς γιατί όλα έμοιαζαν κάπως θλιμμένα και ασπρόμαυρα εκείνη την εποχή. Ακόμα μέχρι σήμερα, δεν μπορείς ν’ ακούσεις αυτόν τον δίσκο χωρίς να δακρύσεις.

3. Δρόμοι παλιοί
Ένα πολύ σημαντικό ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη, που μεταφέρει όλη τη διάψευση που ακολουθεί τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την απάνθρωπη πραγματικότητα, την αγωνία, την απογοήτευση, τη μοναχική πορεία που ακολουθεί κάθε άνθρωπος που είχε κάποτε ελπίσει ότι θα έρθει ένας καινούργιος, καλύτερος κόσμος. Ο Αναγνωστάκης με το ποίημα αυτό βρίσκει τον τρόπο να επικοινωνήσει όχι μόνο με την εποχή του αλλά και με όλες τις μεταγενέστερες, ακόμη και με τη σημερινή. Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη για το τραγούδι αυτό συνδέθηκε και με την ταινία «Serpico».

4. Καρναβάλι
Υπάρχουν σίγουρα πολύ σημαντικότερες λόγιες συνθέσεις του Θεοδωράκη από το «Καρναβάλι» ή την «Ελληνική Αποκριά», που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Όπερα της Ρώμης τον Μάρτιο του 1953 από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου. Όμως στο έργο αυτό είναι η πρώτη φορά που ο Θεοδωράκης έρχεται να συνδέσει νεοελληνικές μελωδίες και χορούς με τη συμφωνική μουσική, πράγμα που είχαν κάνει και πολλοί μεγάλοι συνθέτες, όπως, για παράδειγμα, ο Σούμπερτ, ο Μπραμς, ο Ντβόρζακ ή ο Σμέτανα με τη μουσική των δικών τους τόπων. Όπως ο ίδιος ο συνθέτης έγραφε το 1993, «τρυφερά, νοσταλγικά, δραματικά, γλυκά ή απεγνωσμένα, τόσο οι ελεγειακές φορτίσεις όσο και η απελπισία μου απ’ την τραυματική ελαφρότητα της αθηναϊκής μετεμφυλιακής ιντελιγκέντσιας δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την “Ελληνική Αποκριά” να γίνει τελικά ένας ύμνος στη χαρά της ζωής και προπαντός στον Έρωτα».

5. Χάθηκα
Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα απλό τραγούδι, ενδεχομένως από τα πρώτα που έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης. Είναι γραμμένο σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη, όπως και άλλα τρία από την ποιητική συλλογή «Λιποτάχτες». Έτυχε όμως να είναι το πρώτο τραγούδι που άκουσα ποτέ από τη φωνή του Μίκη Θεοδωράκη, σ’ ένα παλιό μονοφωνικό ηλεκτρόφωνο, μέσα στη δικτατορία και με χαμηλά το volume. Πάντα έλεγα ότι, ακόμη κι αν οι ίδιοι οι συνθέτες δεν έχουν τις φωνητικές δυνατότητες των τραγουδιστών που επιλέγουν –ενός Μπιθικώτση, ας πούμε– τραγουδούν με βαθιά συγκινητικό τρόπο τα δικά τους τραγούδια. Εδώ το κάνει ο Θεοδωράκης, αλλού ο Χατζιδάκις, ο Μικρούτσικος ή ο Λοΐζος.

6. Γιώργος Θεοδωράκης
Είναι απολύτως unfair να αναφέρεται σ’ ένα κείμενο που αφορά τον Μίκη Θεοδωράκη ο γιoς του, Γιώργος. Κι αυτό γιατί ο Γιώργος είναι ένας αυτόφωτος συνθέτης, μια πολύ ιδιαίτερη προσωπικότητα για την ελληνική μουσική. Θα ασχοληθούμε εκτεταμένα στο μέλλον, μα τώρα, επειδή ακριβώς παραμένει στη σκιά, χωρίς άλλη επισήμανση, ας ακούσουμε το «Φ.Α.» σε στίχους του Μιχάλη Μαρματάκη, στην εκτέλεσή από το «Σήμα». Κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά με τα «Λευκά κελιά» των Clown στην Creep και από το 1983 αυτά τα δύο τραγούδια είναι βαθιά συνδεδεμένα μέσα μου.