Ελευθερία Τόγια: «Η βιόλα ήταν κεραυνοβόλος έρωτας»

Συναντήσαμε και μιλήσαμε με την μουσικό Ελευθερία Τόγια για το αγαπημένο της όργανο τη βιόλα, την σχέση της με την ιαπωνική μουσική και κουλτούρα αλλά και τη συμμετοχή της φέτος στην εκδήλωση «Μια Γέφυρα Μουσικής Πάνω από τη Συγγρού, vol.9», μια σύμπραξη μεταξύ της Στέγης του ιδρύματος Ωνάση και του Παντείου Πανεπιστημίου, όπου συμμετέχει σε τέσσερα έργα της συναυλίας που θα πραγματοποιηθεί στις 8 Μαρτίου και είναι αφιερωμένη σε Ιάπωνες συνθέτες.

Η Ελευθερία Τόγια μιλάει για την εκδήλωση «Μια Γέφυρα Μουσικής Πάνω από τη Συγγρού, vol.9» 

Συναντήσαμε και μιλήσαμε με την μουσικό Ελευθερία Τόγια για το αγαπημένο της όργανο τη βιόλα, την σχέση της με την ιαπωνική μουσική και κουλτούρα αλλά και τη συμμετοχή της φέτος στην εκδήλωση «Μια Γέφυρα Μουσικής Πάνω από τη Συγγρού, vol.9». Συμμετέχει σε τέσσερα έργα της συναυλίας που θα πραγματοποιηθεί στις 8 Μαρτίου και είναι αφιερωμένη σε Ιάπωνες συνθέτες. Η εκδήλωση αποτελεί σύμπραξη μεταξύ της Στέγης του ιδρύματος Ωνάση και του Παντείου Πανεπιστημίου και λαμβάνει χώρα για 9η συνεχόμενη χρονιά.

Κυρία Τόγια, τι σας ώθησε να γίνετε μουσικός; Και γιατί διαλέξατε τη βιόλα;
Αυτό που με οδήγησε στο να γίνω μουσικός ήταν η αγάπη των γονιών μου για την κλασική μουσική. Ξεκίνησα έξι χρονών από το βιολί, τελείωσα στα δεκαοχτώ τις σπουδές στο βιολί στην Ελλάδα και μετά πήγα στη Γερμανία. Συνέχισα εκεί τις σπουδές στο βιολί αλλά κάπως στο δρόμο προέκυψε η βιόλα.  Στην Ελλάδα δεν ήταν τόσο διαδεδομένη εκείνα τα χρόνια, και σπάνια κάποιος ξεκινούσε κατευθείαν με βιόλα. Οι περισσότεροι ξεκινούσαν με βιολί και μετά περνούσαν στη βιόλα. Δεν ήταν τόσο γνωστό το όργανο εδώ. Στη Γερμανία, είναι πολύ πιο διαδεδομένο. Μου δόθηκε κι εμένα η ευκαιρία να το δοκιμάσω. Ήταν κεραυνοβόλος ο έρωτας, δηλαδή έπαιξα βιόλα μία φορά, σε μία συναυλία, γύρισα σπίτι, έκλεισα τη θήκη του βιολιού και δε ξανάπαιξα ποτέ. Ασχολήθηκα έκτοτε μόνο με τη βιόλα. Με εντυπωσίασε ο ήχος, παρόλο που είναι ένα διάστημα πέμπτης χαμηλότερο.  Παρόλα αυτά μου φάνηκε πολύ πιο κοντά στην ανθρώπινη φωνή, πολύ πιο ιδιαίτερος και ζεστός ο ήχος. Στη Γερμανία τελείωσα τις σπουδές μου στη βιόλα. Επέστρεψα στην Ελλάδα, έκανα ένα διδακτορικό πάνω σε έργα σύγχρονης μουσικής για βιόλα.

Μιλήστε μας για την μέχρι σήμερα πορεία σας ως βιολονίστρια. Τι είναι αυτό που σας έχει δώσει μεγαλύτερη χαρά;
Από τα 18 μου συμμετείχα σε παραγωγές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών και Θεσσαλονίκης και της Καμεράτα. Στη συνέχεια ακολούθησαν συνεργασίες με ορχήστρες του εξωτερικού όπως η NSO Symphony Orchestra και η Malta Philharmonic Orchestra. Σαν μέλος ορχήστρας μεγάλη χαρά μου έχει δώσει η συνεργασία με σπουδαίους μουσικούς όπως οι Martha Argerich, Yuri Bashmet, Stephen Kovacevich, Mischa Maisky, Andrea Bocelli, Sergei Nakariakov, Renaud Capuçon, Kolja Blacher, Jacques Delacôte, Λεωνίδα Καβάκο και άλλους.

Τι μπορείτε να μας πείτε για τη διάδοση της βιόλας στην Ελλάδα. Έχει αλλάξει κάτι από τότε που σπουδάζατε εσείς;
Το ευχάριστο είναι ότι στην Ελλάδα, τουλάχιστον τα 15 τελευταία χρόνια, έχει μετατοπιστεί το ενδιαφέρον και πάρα πολλά παιδιά έχουν δείξει να ελκύονται από αυτό το όργανο, τους αρέσει. Ξεκινάνε σε πολύ μικρότερη ηλικία, ενώ στη δική μου την εποχή συνήθως πρώτα τελείωνες με το βιολί και μετά έκανες την αλλαγή και πέρναγες στη βιόλα. Αυτό είναι πολύ ευχάριστο γιατί μεγαλώνει η δημοτικότητα της βιόλας στην Ελλάδα. Αυτό σημαίνει ότι υπήρχε και πολύ μεγαλύτερη αλλαγή απόψεων, γιατί ακριβώς ήταν σχετικά πιο καινούριο το έδαφος. Είχαμε πολλές επισκέψεις από καλλιτέχνες εξωτερικού που ερχόντουσαν να μας δείξουν το όργανο της βιόλας, να μας μιλήσουν για το ρεπερτόριο.
Η βιόλα τον εικοστό αιώνα δεν είχε τόσο ενεργό ρόλο και τόσο μεγάλο ρεπερτόριο. Στον εικοστό αιώνα, επειδή υπήρξε ένα ενδιαφέρον για όργανα που δεν ήταν εξίσου μπροστά, ας πούμε, με το βιολί, μετακινήθηκε το ενδιαφέρον των συνθετών, κι άρχισαν πάρα πολλοί διάσημοι συνθέτες να γράφουν έργα για βιόλα, είτε για σόλο βιόλα, είτε ντουέτο με πιάνο, είτε με άλλα όργανα σε συνδυασμό, και μέσα σ΄ αυτά τα χρόνια, έχει αποκτήσει ένα πολύ αξιόλογο ρεπερτόριο, πολύ μεγάλη ποικιλία από πάρα πολλά ρεύματα, από πολύ σημαντικούς συνθέτες. Οπότε για μας είναι πολύ σημαντικό, στην Ελλάδα ειδικά, να προσπαθήσουμε να το διαδώσουμε, να δουν τα παιδιά ότι είναι ένα εξίσου ενδιαφέρον όργανο με πολλές δυνατότητες και με έναν ιδιαίτερο, κατά την ταπεινή μου άποψη, ήχο. Εμένα είναι αυτό που με τράβηξε, τουλάχιστον σε αυτό, στη βιόλα, και γι' αυτό και τη συνέχισα.

Μας είπατε νωρίτερα πως έχετε εκπονήσει μια διδακτορική διατριβή στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο πάνω στη σύγχρονη μουσική για βιόλα. Τι μπορείτε να μας πείτε σχετικά με αυτή;
Το θέμα της είναι «Ερμηνευτική προσέγγιση σε Έργα για Βιόλα του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα: Gyorgy Ligeti, Luciano Berio, Gerard Grisey, Toru Takemitsu». Υπήρχε Ιαπωνική χροιά πάντα μέσα, ήταν το μόνο από τα έργα που δεν ήταν σόλο, ένα ντούο για βιόλα και πιάνο του Takemitsu. Ολοκλήρωσα το διδακτορικό στο Ιόνιο πανεπιστήμιο, μετά ξεκίνησα τη δουλειά στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων που βρίσκεται στην Άρτα.

Έχετε, λοιπόν, μια πρώτη επαφή με τη ιαπωνική μουσική, σωστά;
Ναι, σωστά. Κατά τη διάρκεια της διατριβής μου είχα την τύχη να γνωρίσω μια γιαπωνέζα πιανίστρια που με συνόδευσε για να ηχογραφήσουμε ένα έργο του Toru Takemitsu, και για μένα είναι πολύ σημαντικό ότι ήρθα σε επαφή με κάποιον «από την πηγή» και μου εξηγούσε ακριβώς τι σημαίνει για τους ανθρώπους. Έχουν μια τελείως άλλη νοοτροπία στα πάντα. Είναι άλλη θρησκεία, άλλη κουλτούρα, άλλη αντιμετώπιση γενικότερα, οπότε είναι πολύ σημαντικό που μου εξηγούσε πώς αντιλαμβάνονται τον ήχο, πως αντιλαμβάνονται τη συγχορδία, ότι σχεδόν όλα, τα δικά του έργα τουλάχιστον, του Takemitsu, είναι συνδυασμένα με τη φύση και προσπαθεί ν΄ αναπαράγει τους ήχους από πουλιά, από δέντρα, από αέρα, και έδινε αυτές τις οδηγίες γραπτώς, τουλάχιστον στο έργο αυτό που είχα παίξει εγώ.

Η ευκαιρία μιας νέας επαφής με την ιαπωνική μουσική και κουλτούρα αποτέλεσε λόγο για σας να αποδεχθτείτε την πρόταση της Στέγης του ιδρύματος Ωνάση και να συμμετάσχετε στη συναυλία; Τι είναι αυτό που βρήκατε ενδιαφέρον;
Ναι! Τώρα, με τη συναυλία, είναι όντως άλλη μια πάρα πολύ καλή ευκαιρία επαφής. Βλέπω ότι είναι πολύ διαφορετικές οι προσεγγίσεις κι ένα από τα έργα που παίζουμε κλείνει με ένα μάντρα βουδιστικό, οπότε θα πρέπει και να ψάλλουμε, που αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον επειδή ξαφνικά βγαίνεις από το κόλπο του  «μόνο παίζω». Ξαφνικά τραγουδάς. Και δεν τραγουδάς οτιδήποτε, τραγουδάς ένα μάντρα, ένα βουδιστικό μάντρα. Άρα βλέπεις ότι αυτό το έργο έχει ξεκάθαρα θρησκευτικές επιρροές. Κι είναι ενδιαφέρον γιατί διάβασα πολλά πράγματα για τη θρησκεία και για το συγκεκριμένο μάντρα και τι θέλει να πει. Πάντα κάθε κομμάτι που έχεις μπροστά σου είναι και μια μεγάλη πρόκληση να μάθεις κάτι καινούριο. Δε μου ΄χει τύχει ποτέ να χρειαστεί να τραγουδήσω ένα μάντρα.
Οπότε ήταν ενδιαφέρον, γιατί στην προηγούμενή μου επαφή έπρεπε απλά να παίξω το έργο. Με βοήθησε βέβαια πάρα πολύ και η πιανίστα που ήταν γιαπωνέζα, και μου εξηγούσε πώς λειτουργεί γενικά ο Takemitsu ως συνθέτης και πώς πρέπει να ερμηνεύσεις αυτό το έργο. Το έργο τής ήταν πολύ πιο οικείο και μπορούσε να το μεταφέρει. Τώρα νομίζω ότι είναι μια καλή ευκαιρία να ανοίξει ακόμα περισσότερο αυτό το πεδίο της μουσικής, καθώς τα έργα αυτά έχουν μια πολύ διαφορετική αντιμετώπιση στα πάντα και το καταλαβαίνεις από την πρώτη στιγμή που τα ακούς και πας να τα παίξεις. Για μένα βγάζουν κάτι πολύ πιο εσωτερικό, μια εντελώς άλλη ιδιότητα.

Πείτε μας λίγα λόγια σε σχέση με τα έργα της συναυλίας. Πώς θεωρείτε ότι συνδέεται η βιόλα με την ιαπωνική μουσική και κουλτούρα;
Θέλω να πω πως πρόκειται για πολύ σημαντικά έργα με πολύ ιδιαίτερη συνθετική προσέγγιση. Το καθένα από αυτά μάς φέρνει σε επαφή με την ξεχωριστή αισθητική της Ιαπωνίας. Η βιόλα, στην πραγματικότητα, βρίσκεται αρκετά κοντά στη μουσική παράδοση της χώρας του ανατέλλοντος ηλίου. Η μουσική του 20ου αιώνα ανέδειξε τις δυνατότητές της και εμπλούτισε σημαντικά το ρεπερτόριό της, συνεπώς ήταν απολύτως λογικό να προσελκύσει το ενδιαφέρον και των Ιαπώνων συνθετών. Όσον αφορά στα έργα της συναυλίας θεωρώ ότι ενσωματώνεται πολύ αρμονικά με αυτά, για αυτόν ακριβώς το λόγο.
Και κάτι άλλο που θεωρώ σημαντικό, κάτι που με συγκινεί ιδιαίτερα, είναι ότι είμαστε ακόμα σε θέση να συναντάμε ανθρώπους που γνώρισαν προσωπικά τους συνθέτες αυτών των έργων. Είναι πολύ σημαντικό να έχεις την ευκαιρία να συναντήσεις έναν άνθρωπο που να ξέρει το συνθέτη, να έχεις μια απευθείας πληροφόρηση για το τι  εννοεί ο ποιητής τελικά. Θεωρώ μάλιστα πως είναι πολύ σημαντικό για μας να έρθουμε σε επαφή μ΄ αυτούς τους ανθρώπους και να μεταφέρουμε τη δική τους άποψη.

Κυρία Τόγια, ποια είναι τα επόμενα καλλιτεχνικά σας σχέδια; Τι καινούριο ετοιμάζετε;
Προς το παρόν ετοιμάζομαι για μια καλοκαιρινή περιοδεία στην Ιταλία με τη Malta Philharmonic Orchestra. Μετά από αυτό, θα δούμε.

«Γέφυρα Μουσικής πάνω από τη Συγγρού» vol.9: Το πρόγραμμα

ΠΕΜΠΤΗ 7 ΜΑΡΤΙΟΥ

1η συναυλία | 20:30 | Αφιέρωμα στον Maurice Ohana

• Νίκη Χαρλαύτη (γενν. 1987): “doRon eauTomb” για βιολί και τσέλο, ανάθεση της Στέγης (2023)*
• Henri Dutilleux (1916–2013): “3 Strophes sur le nom de Sacher”, για σόλο τσέλο (1976)
• Maurice Ohana (1913–1992): “Syrtes”, για τσέλο και πιάνο (1970)**
• Manuel de Falla (1876–1946): Κοντσέρτο για τσέμπαλο (ή πιάνο) και 5 όργανα (1923-26)

Ειρήνη Κρικώνη: βιολί, Δημήτρης Καραγιαννακίδης: τσέλο, Αντώνης Τσαχτάνης: κλαρινέτο (μέλη του Oros Ensemble)
Μαριλένα Σουρή: πιάνο, Βαγγέλης Σταθουλόπουλος: φλάουτο, Γιάννης Τσελίκας: όμποε

2η συναυλία | 21:30 | African pianism

• Ayo Bankole (1935-1976, Νιγηρία): Piano Sonata no. 2 “The Passion” (1959) **
• Egun Variations (1970 περίπου)**
• Christian Onyeji (γενν. 1967, Νιγηρία): “Ufie, Igbo dance” (2008) **
• Grant McLachlan (γενν. 1956, Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία): “Senzeni na?” (2022) **
• Mokale Koapeng (γενν. 1963, Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία): “Prelude” (2009) **
• Fred Onovwerosuoke (γενν. 1960, Γκάνα): “24 Studies in African Rhythms”: “Aye dance 1”, “Aye dance 3”, “Pende”, “Sanza”, “Raging River dance 2” (2007) **
• Akin Euba (1935–2020, Νιγηρία): “Yoruba Songs Without Words”: “Ore meta”, για πιάνο και κρουστά (1959/1975) **

Rebeca Omordia: πιάνο
Συμμετέχει η Σοφία Κάκκου: κρουστά

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 8 ΜΑΡΤΙΟΥ

1η συναυλία | 20:30 | Μουσική για φλάουτο από την Αργεντινή και τη Βραζιλία

• Gundega Šmite (γενν. 1977, Λετονία): “Dreamworks”, ανάθεση της Στέγης (2023)*
• Αργεντινή
• Damián Gorandi (γενν. 1991): “…is coming” για ηλεκτρονικά (2019) **
• Rocío Cano Valiño (γενν. 1991): “Antanáklasi I” για φλάουτο και επεξεργασμένους ήχους (2019) **

Βραζιλία

• Edson Zampronha (γενν. 1963): “Modelagem III” (1995) **
• Chiquinha Gonzaga (1847–1935): “Gaúcho – Corta-Jaca” (1895) **
• Osvaldo Lacerda (1927–2011): “Improviso 1” (1974) **
• Heitor Villa Lobos (1887–1959): “Chôros No. 2”, για φλάουτο και κλαρινέτο (1924)

Θεοδώρα Ιορδανίδου: φλάουτο
Συμμετέχουν ο Αντώνης Τσαχτάνης: κλαρινέτο και η Σοφία Κάκκου (κρουστά)

2η συναυλία | 21:30 | Μουσική για βιόλα και ακορντεόν από την Ιαπωνία

• Υuji Takahashi (γενν. 1938): “Like Swans Leaving the Lake”, για βιόλα και ακορντεόν (1995)
• Toshio Hosokawa (γενν. 1955): “Melodia”, για σόλο ακορντεόν (1979)

Ελευθερία Τόγια και Άρτεμις Βαβάτσικα, ελεύθερος αυτοσχεδιασμός πάνω σε θέματα ιαπωνικής μουσικής

• Misato Mochizuki (γενν. 1969): “Intermezzi V”, για βιόλα και ακορντεόν (2012) **
• Φίλιππος Ράσκοβιτς (γενν. 1994, Ελλάδα/Σερβία): “Nanourisma”, για βιόλα και ακορντεόν, ανάθεση της Στέγης (2023)*

Ελευθερία Τόγια: βιόλα, Άρτεμις Βαβάτσικα: ακορντεόν

* Παγκόσμια πρώτη εκτέλεση
** Πρώτη εκτέλεση στην Ελλάδα

ΣΑΒΒΑΤΟ 9 ΜΑΡΤΙΟΥ

African Pianism Masterclass | 18:00 - 21:00
Τοποθεσία: Studio -3, Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση

H πιανίστα Rebeca Omordia, μετά το ρεσιτάλ της με έργα Αφρικανών συνθετών στο πλαίσιο της «Γέφυρας Μουσικής πάνω από τη Συγγρού» στις 7 Μαρτίου, θα κάνει μια παρουσίαση αυτού του πλούσιου και άγνωστου στην Ελλάδα πιανιστικού ρεπερτορίου, ενώ θα διδάξει και μερικά επιλεγμένα έργα σε πιανίστριες και πιανίστες από το σεμινάριο «Το πιάνο στον 20ό και 21ο αιώνα» του Ωδείου Αθηνών. Tα έργα προέρχονται από την πεντάτομη συλλογή "Piano Music of Africa and the African Diaspora", σε επιμέλεια του William H. Chapman Nyaho (Oxford University Press).