Η Φαίδρα Γιαννέλου στην πρώτη συναυλία με κοινό στο Μέγαρο

Μια νεαρή γυναίκα στο πόντιουμ της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, στην πρώτη συναυλία με κοινό στο Μεγάρο Μουσικής μετά το λοκντάουν και τους περιορισμούς του κορωνοϊού. Μιλήσαμε καθοδόν για την πρωινή πρόβα τζενεράλε, στην αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης, την ημέρα της συναυλίας. Αν και μισή ώρα με το αυτοκίνητο, Χαλάνδρι - Μέγαρο Μουσικής, δεν είναι αρκετή για όλα αυτά τα ωραία πράγματα που έχει να μας πει η Φαίδρα Γιαννέλου. Όχι μόνο για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει μια ορχήστρα προκειμένου να ετοιμάσει και να παρουσιάσει ένα έργο τις δύσκολες μέρες της πανδημίας, αλλά και για το γεγονός πως η ίδια, αν και μόλις 34 χρονών, είναι μια ταλαντούχα μαέστρος με πλούσια εμπειρία και βιογραφικό. Μου μιλάει με τη φρεσκάδα και τον ενθουσιασμό ενός νέου ανθρώπου και η εικόνα της και όλη της η παρουσία λειτουργούν στο να σκεφτείς τη σύγχρονη εκδοχή των πραγμάτων, που θα έπρεπε να είναι αυτονόητη... είναι όμως; Πόσο εξοικειωμένοι είμαστε με μια τέτοια εικόνα για έναν διευθυντή ορχήστρας;

Συνομιλήσαμε με αφορμή τη συναυλία με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών σήμερα το βράδυ, μια συναυλία που εντάσσεται στον θεματικό κύκλο Επαναστάσεις και Εξεγέρσεις, που εμπνέεται από τον επικείμενο εορτασμό της επετείου διακοσίων ετών από την Ελληνική Επανάσταση, που εξερευνά διαφορετικές πτυχές της επαναστατικότητας και το πώς αυτές εμπνέουν ή διοχετεύονται σε μουσικά έργα. 

Διαβάζω στο πρόγραμμα της πρώτης αυτής συναυλίας με κοινό στο Μέγαρο πως «ο ηρωικός ελληνικός αγώνας αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την όπερα “Η πολιορκία της Κορίνθου” του Ροσσίνι. Θα ερμηνεύσετε και την 4η Συμφωνία του Μέντελσον και στο κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 3 του Μπετόβεν με σολίστ τη Θεοδοσία Ντόκου.

Πράγματι είναι η πρώτη συναυλία της ορχήστρας με κοινό στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και εντάσσεται στο θεματικό κύκλο Επαναστάσεις και Εξεγέρσεις. Να πούμε όμως εδώ ότι η πανδημία, ανάμεσα σε άλλα, μας οδήγησε στην αναπροσαρμογή του προγράμματος. Αρχικά ήταν προγραμματισμένο να παιχτούν διαφορετικά έργα, τα οποία θα χρειάζονταν περισσότερους μουσικούς επί σκηνής.

Την εποχή του κορωνοϊού είναι εφικτό να ερμηνεύονται έργα από λιγότερα όργανα ώστε οι μουσικοί να κρατάνε τις αποστάσεις, σωστά; Τι σημαίνει αυτό πρακτικά για τους μουσικούς;
Ναι, για να μιλήσουμε για τα έγχορδα οι μουσικοί είναι μόνοι τους, ο καθένας με το δικό του αναλόγιο, ενώ κανονικά κάθονται δύο-δύο, ο ένας δίπλα στον άλλο. Αυτό δεν ταιριάζει στη φύση μιας ορχήστρας και δημιουργεί δυσκολίες. Δεν είναι μόνο αυτή η τελείως πρωτόγνωρη και περίεργη αίσθηση που έχουν οι μουσικοί ότι παίζουν μόνοι τους, υπάρχουν και πρακτικά προβλήματα που έχουν να κάνουν με την ακουστική. Αυτό σημαίνει ότι δημιουργείται δυσκολία στο να ακούσουν ο ένας τον άλλο καλά, διότι κάθονται ο ένας πιο πίσω, ο άλλος πιο δίπλα, και η δυσκολία αυτή δεν αφορά μόνο στους διπλανούς τους αλλά και τα πιο απομακρυσμένα όργανα... Η ακουστική λοιπόν είναι το πρόβλημα, το πέταλό της ορχήστρας μεγαλώνει πάρα πολύ αλλά μέσα του είναι σχετικά άδειο. 

Οπότε, με όλες αυτές τις δυσκολίες, πώς ήταν οι πρόβες; 
Στις πρόβες αντιμετωπίζουμε τις αντίξοες συνθήκες με υπομονή και κατανόηση. Οφείλουμε φυσικά να είμαστε προσεκτικοί και να σεβόμαστε την κατάσταση. Χρειάζονταν πιο πολλές επαναλήψεις για να συνηθίσουμε όλοι. Με την ίδια ορχήστρα, αλλά με μικρότερο σχήμα, είχαμε παίξει και έξω από την Ακρόπολη τέλη Αυγούστου. Αυτή η συναυλία ήταν ακόμα πιο απαιτητική γιατί ήμασταν σε εξωτερικό χώρο. Σήμερα στο Μέγαρο Μουσικής, νομίζω πως δεν έχουμε πρόβλημα, γιατί η ακουστική της αίθουσας είναι εξαιρετική. Πάντως, το ζήτημα αυτό το συζητούν αρκετά και οι μουσικοί μεταξύ τους. Τους λείπει ο διπλανός τους την ώρα που παίζουν, γιατί υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ τους που δεν είναι ορατή σε κάποιον που δεν το γνωρίζει. Οι αναπνοές, το σήκωμα του δοξαριού, όλα αυτά είναι δίοδοι επικοινωνίας. 

Και για το κοινό πρέπει να είναι διαφορετική η εμπειρία. Μοναχικοί ακροατές με μάσκα μαζί με άλλους μοναχικούς ακροατές. Η μουσική ακρόαση έχουμε μάθει πως είναι μια κοινή εμπειρία, που ο ένας είμαστε πλάι στον άλλο. 

Και παραμένει μια κοινή εμπειρία, υπό διαφορετικούς όρους. Μπορώ να πω ωστόσο ότι ήταν περίεργη η ατμόσφαιρα όταν παίξαμε στην Ακρόπολη, που οι ακροατές ήταν απομακρυσμένοι. Ήταν βέβαια μια πολύ καλή συναυλία με όλες τις ιδιαιτερότητες που υπήρχαν! Ωστόσο το ότι φορούσαν μάσκες ήταν κάπως αμήχανο, δεν μπορούσαμε να δούμε τις αντιδράσεις τους, αν τους άρεσε, αν περνούσαν καλά, ήταν κάπως μουδιασμένοι, όλοι ήμασταν, λογικό δεν είναι; Είναι μια πρωτόγνωρη συνθήκη σε όλα τα πράγματα αλλά προσαρμοζόμαστε, ούτως ή άλλως τώρα η μάσκα θα γίνει το μόνιμο αξεσουάρ μας για κάποιο καιρό. Γενικότερα νομίζω πως τώρα όλοι είμαστε πιο εξοικειωμένοι με τους περιορισμούς, και το κοινό στις συναυλίες αρχίζει σιγά-σιγά να συνηθιζει. Τα ίδια συζητάμε και με συναδέλφους από άλλες χώρες , ότι είναι μια ιδιαίτερη κατάσταση αλλά ότι όλο αυτό συνηθίζεται.

Είναι μια δύσκολη και αγχωτική συνθήκη. Υπάρχει όμως ενθουσιασμός;
Όσον αφορά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, σαφώς και έχουμε επηρεαστεί όλοι οι καλλιτέχνες από αυτή την κατάσταση, αλλά βλέπω πως παραμένουμε αισιόδοξοι. Και ναι, υπάρχει μεγάλος ενθουσιασμός και αυτό μου έκανε εντύπωση! Ο φυσικός χώρος μιας ορχήστρας, άλλωστε, είναι η αίθουσα συναυλιών με ακροατήριο, ώστε να υπάρχει αλληλεπίδραση. Γι’ αυτό και η ανυπομονησία να παίξουμε σε κοινό είναι μεγάλη. Και είναι και μια πολύ απαιτητική συναυλία από όλες τις πλευρές...

Είναι, λοιπόν, απαιτητικά τα έργα που θα ερμηνεύσετε; 
Ναι! Ξεκινώντας από την εισαγωγή «Η πολιορκία της Κορίνθου» του G. Rossini, από την ομώνυμη όπερά του, θα έλεγα ότι απαιτεί συνδυασμό πολλών δεξιοτήτων από πλευράς μαέστρου αλλά και ορχήστρας, ώστε να αποδοθεί σωστά το ύφος της. Η συμφωνία Νο. 4 του F. Mendelssohn, γνωστή και ως «Ιταλική», είναι σαν μια μουσική καρτ ποστάλ από την Ιταλία, την έγραψε ο συνθέτης σε ένα ταξίδι του στη Νάπολη. Έχει ένα φοβερά λυρικό δεύτερο μέρος επηρεασμένο από μια θρησκευτική πομπή που παρακολούθησε εκεί ο συνθέτης, ενώ το τελευταίο μέρος είναι μια ταραντέλα αρκετά έντονη. Είναι μια συμφωνία γεμάτη αντιθέσεις, αντιστικτικές ιδέες αλλά και λυρικές μελωδίες, ιδιαίτερα απαιτητική για την ορχήστρα, συνεπώς χρειάζεται και την αντίστοιχη μεταχείριση από τον/την μαέστρο. Όσο για το τρίτο κοντσέρτο για πιάνο του L.v. Beethoven, είναι από τα κοντσέρτα ρεπερτορίου για πιάνο. Με αυτό μπορούμε να πούμε ότι ο Μπετόβεν γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ των δύο προηγούμενών του, τα οποία είναι ξεκάθαρα σε πιο μοτσάρτιο ύφος, ενώ εδώ χρησιμοποιεί πλέον ένα πιο προσωπικό στιλ. Έχει ένα αργό λυρικό δεύτερο μέρος, ένα πολύ χαρακτηριστικό τρίτο μέρος, ενώ στο πρώτο έχει και έναν πολύ μεγάλο ρόλο η ορχήστρα. Είναι μεγάλο κονσέρτο, διαρκεί όσο μία συμφωνία, οπότε από αυτό και μόνο καταλαβαίνουμε ότι ήταν ένα ιδιαίτερο έργο για τον Μπετόβεν, και σίγουρα αποτελεί ερμηνευτική πρόκληση τόσο για τον/την σολίστ όσο και για την ορχήστρα και τον/τη μαέστρο.

Για το τέλος να πούμε λίγα πράγματα και για σένα. Σε ρωτάνε συνέχεια πώς είναι να είσαι τόσο νέα, γυναίκα, και μαέστρος; 
(Γελάει) Ναι σχεδόν πάντα με ρωτάνε για αυτό. 

Δεν είμαστε συνηθισμένοι να βλέπουμε γυναίκες στη δική σου θέση... Όχι ότι δεν υπάρχουν!
Φυσικά και υπάρχουν γυναίκες που είναι μαέστροι και καλλιτεχνικές διευθύντριες και που έχουν πετύχει πολλά πράγματα. Αλλά δεν ήταν κάτι αυτονόητο τα παλαιότερα χρόνια. Ας σκεφτούμε την περίπτωση της Marin Aslop, μιας Αμερικανίδας μαέστρου που κάνει τεράστια καριέρα, ήταν από τις πρώτες γυναίκες που διήυθυνε σε ευρωπαϊκές ορχηστρες πριν μόλις μερικά χρόνια.

Ποια είναι η αναλογία ανδρών γυναικών στις ορχήστρες; Ειδικά η δική σου τέχνη, του μαέστρου, συνήθως είναι ανδροκρατούμενη, σωστά; 
Παλαιότερα, υπήρχε εντονότατη έλλειψη γυναικών στις ορχήστρες, πολύ δε μάλλον γυναικών μαέστρων. Σήμερα η αναλογία ανδρών-γυναικών είναι σχεδόν ισορροπημένη. Βέβαια σε κάποιες ορχήστρες μέχρι και σήμερα υπάρχουν ελάχιστες γυναίκες μουσικοί. Παρατηρήστε το, για παράδειγμα, στην πρωτοχρονιάτικη συναυλία της Φιλαρμορνικής της Βιέννης. Πόσες γυναίκες παίζουν στην ορχήστρα; Ελάχιστες! 

Το επάγγελμα του μαέστρου ήταν, δυστυχώς, μέχρι πολύ πρόσφατα ανδροκρατούμενο. Γενικότερα το προφίλ του, μέχρι και τον 20ό αιώνα, ήταν πολύ πιο αυστηρό και συνάμα αρχηγικό με την αρνητική έννοια. Αυτό έχει αλλάξει. Οι μαέστροι πλέον είναι ηγέτες και όχι αρχηγοί. Το μυστικό βρίσκεται στην ισορροπία. Για να εμπνέεις τον σεβασμό ως ηγέτης οφείλεις να δείχνεις ότι έχεις εμπιστοσύνη στις δυνάμεις σου, αλλά πρέπει κάποιες φορές να φανερώνεις ότι εμπιστεύεσαι την κρίση και τις ικανότητες των ανθρώπων των οποίων ηγείσαι. 

Έχεις διευθύνει την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, τη Συμφωνική Ορχήστρα της Ε.Ρ.Τ., την Ορχήστρα των Χρωμάτων καθώς και το σύνολο σύγχρονης μουσικής Kyklos Ensemble. Πώς έφτασες μέχρι εδώ; Πες μας λίγα πράγματα για τη δική σου πορεία...
Όταν ξεκίνησα τις σπουδές μου στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών, στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, δεν είχα ιδέα περί διεύθυνσης ορχήστρας. Όταν είδα, όμως, το μάθημα στον πίνακα ανακοινώσεων μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρον. Όπως και στους περισσότερους συμφοιτητές μου, με τους οποίους ξεκινήσαμε να το παρακολουθούμε. Στην αρχή, όλα έδειχναν εύκολα αλλά στο τέλος της χρονιάς μείναμε πολύ λίγοι να το παρακολουθούμε. Όταν ο καθηγητής μας, Μίλτος Λογιάδης, μας εξηγούσε τα προσόντα που πρέπει να έχει ένας μαέστρος και να απαιτεί σε κάθε μάθημα να ετοιμάζουμε πολύ υλικό, πολλοί φοιτητές σταμάτησαν να παρακολουθούν. Εγώ συνέχισα διότι μου άρεσε πολύ, χωρίς όμως να έχω αποφασίσει ότι θα το ακολουθήσω επαγγελματικά. Όταν όμως με ξεχώρισε, με πλησίασε και μου είπε να το σκεφτώ, ενθουσιάστηκα. Ήμουν λοιπόν η πρώτη που πήρα την κατεύθυνση της Εκτέλεσης - Διεύθυνσης Ορχήστρας και η πρώτη που αποφοίτησε από το Ιόνιο πανεπιστήμιο με αυτό το πτυχίο. Ανέλαβα πολλές συναυλίες της ορχήστρας του πανεπιστημίου και μάλιστα με ένα πολύ μεγάλο εύρος ρεπερτορίου! Στο τρίτο έτος, 20 χρονών, αποφάσισε να μου εμπιστευτεί την πρώτη μου συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με την ορχήστρα μας, σε ένα κυριακάτικο πρωινό, ερμηνεύοντας ένα έργο του Μπαχ σε διασκευή για ορχήστρα. Το έργο ήταν πολύ απαιτητικό και όταν μου το είπε ήμουν πολύ διστακτική. Όμως μου έδειξε εμπιστοσύνη και το έφερα εις πέρας πολύ καλά! Οπότε ήμουν πολύ τυχερή, ως προς δύο πράγματα. Η εξέλιξη ενός νέου μαέστρου δυστυχώς βασίζεται πολύ στην τριβή του με μια ορχήστρα, διότι η ορχήστρα είναι το όργανό του. Συνεπώς χρειάζεται «ώρες πτήσης», πράγμα που δεν προσφέρεται σε κανένα νέο μαέστρο απλόχερα, ενώ, στη δική μου περίπτωση, λόγω του ότι είχα αυτή την πρόσβαση στην ορχήστρα του πανεπιστημίου, διήυθυνα ανελλιπώς. Για να μπορέσεις να κάνεις την αρχή όμως, πρέπει να σε εμπιστευτεί κάποιος. Στη δική μου περίπτωση, αυτό το άτομο ήταν ο δάσκαλος και μέντοράς μου, Μίλτος Λογιάδης, που μου εμπιστεύτηκε τις πρώτες μου συναυλίες και συνεργασίες. Το πιο σημαντικό στα πρώτα βήματα ενός καλλιτέχνη είναι να του δοθούν ευκαιρίες, ώστε να εκτεθεί και να μαζέψει εμπειρίες. Μόνο με αυτόν τον τρόπο εξελίσσεται και γίνεται καλύτερος.

Καλή επιτυχία, το βράδυ, στη συναυλία! Είμαι σίγουρη ότι οι αποστάσεις δεν θα είναι εμπόδιο για μια μουσική ακρόαση που θα ανταμείψει το κοινό το οποίο θα έρθει, παρά τις αντιξοότητες. 
Ευχαριστώ πολύ. Κι εγώ το εύχομαι!

ΤΖΟΑΚΙΝΟ ΡΟΣΣΙΝΙ (1792-1868)
Η πολιορκία της Κορίνθου, εισαγωγή για ορχήστρα
ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΒΑΝ ΜΠΕΤΟΒΕΝ (1770–1827)
Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 3 σε ντο ελάσσονα, έργο 37
ΦΕΛΙΞ ΜΕΝΤΕΛΣΟΝ (1809-1847)
Συμφωνία αρ. 4 σε λα μείζονα, έργο 90 «Ιταλική»
ΣΟΛΙΣΤ
Θεοδοσία Ντόκου, πιάνο
ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Φαίδρα Γιαννέλου

19:45: Εισαγωγική ομιλία για τους κατόχους εισιτηρίων
Ώρα έναρξης: 20:30

Παρακολουθήστε τη δουλειά της Φαίδρας Γιαννέλου στo προσωπικό της site και στη σελίδα της στο Facebook