Η Πρωτοχρονιά και τα έθιμά της

Τόσο η παραμονή της Πρωτοχρονιάς (31η Δεκεμβρίου), όσο και ανήμερα (1η Ιανουαρίου), στην Ελλάδα θεωρούνται δύο από τις σημαντικότερες ημέρες του έτους. Η «αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά», συμπίπτει με την ημέρα μνήμης του Μεγάλου Βασιλείου (ο οποίος πέθανε την 1η Ιανουαρίου 379), κι έτσι, καθώς στη δική μας παράδοση εκείνος φέρνει ευλογία και δώρα στα σπίτια των ανθρώπων —ως μέρος των εορτασμών για τον ερχομό του νέου έτους— το έθιμο που στη Δύση έχει συνδεθεί με τον Santa Claus ή τον Άγιο Νικόλαο, και γιορτάζεται τα Χριστούγεννα, στην Ελλάδα παραδοσιακά το γιορτάζουμε την Πρωτοχρονιά.

Η φιγούρα του Αγίου Βασιλείου ως ένας ευτραφής παππούλης, με μακριά άσπρη γενειάδα, γυαλιά, κόκκινη στολή, ένα μεγάλο σάκο με δώρα και ένα έλκηθρο που το σέρνουν τάρανδοι, καθώς και ένα μόνιμο χαμόγελο στα χείλη, φυσικά δεν έχει καμία σχέση με τον ψηλόλιγνο, με μαύρα μαλλιά και γένια, Μέγα Βασίλειο, αλλά ούτε και με τον Άγιο Νικόλαο, που ήταν επίσης πολύ λιγνός και συνήθως απεικονίζεται με βλοσυρό βλέμμα. Η χαρούμενη αυτή εικόνα προήλθε από το ποίημα «A Visit from St. Nicholas» (1823), του Νεοϋορκέζου ποιητή Κλέμεντ Κλαρκ Μουρ, αλλά και ένα σκίτσο του Τόμας Ναστ που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Harper’s Weekly» το 1863. Εκείνο, βέβαια, που σφράγισε τη φήμη της συγκεκριμένης απεικόνισης του Άι Βασίλη, ήταν η διαφήμιση της Coca-Cola από το 1931, που χρησιμοποίησε ένα σχέδιο του Χάντον Σάντμπλομ για να απεικονίσει τον εύθυμο γέροντα, με τη μορφή που τον αναγνωρίζουμε όλοι μέχρι σήμερα. Το παράξενο είναι ότι και σε αυτή την κλασική διαφήμιση, ο Άι Βασίλης (ή μάλλον ο Santa Claus) φέρνει δώρα την Πρωτοχρονιά, ένα έθιμο που σχετίζεται άμεσα και με τη συμβολική κοπή της βασιλόπιτας.

Το έθιμο της βασιλόπιτας — που πήρε το όνομά της από τον Μέγα Βασίλειο — είναι αρκετά παλιό. Όπως και εκείνος, το έθιμο αυτό μας έρχεται από την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Αν και πρόκειται για μια παράδοση που έχει ρίζες στα «Σατουρνάλια» των Ρωμαίων, ο Μέγας Βασίλειος ήταν εκείνος που έκρυψε πρώτος το χρυσό φλουρί στην πίτα, ανακηρύσσοντας «Βασιλιά της βραδιάς» όποιον το έβρισκε. Ο λόγος που ξεκίνησε αυτό το έθιμο ο Μέγας Βασίλειος, ήταν για να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, αλλά μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού. Αν και η ιστορία μπορεί να ανήκει στη σφαίρα του μύθου, πρόκειται για μια παράδοση που παραμένει ζωντανή, εδώ και σχεδόν 2.000 χρόνια.