Επιστήμη ή μυθολογία; Ιμμάνουελ Καντ και ελληνική μυθολογία

Ο Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) ήταν Γερμανός φιλόσοφος της εποχής του «Διαφωτισμού». Θεωρείται ο σημαντικότερος φιλόσοφος της νεότερης εποχής, συνδέοντας τον Ορθολογισμό με τον Εμπειρισμό. Επηρέασε καίρια τη φιλοσοφία, την ηθική, τη γνώση, την αισθητική. Υποστήριξε ότι η γνώση ξεκινά από την εμπειρία (αισθήσεις), αλλά δομείται από τις εκ των προτέρων μορφές της νόησης (χώρος, χρόνος, αιτιότητα). Ασχολήθηκε με τη γνωσιολογία, μεταφυσική, ηθική, αισθητική, θρησκεία, ιστορία και δίκαιο. Τα έργα του:

• Κριτική του καθαρού Λόγου (1781)
• Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών (1785)
• Κριτική του πρακτικού Λόγου (1788)
• Κριτική της κριτικής δύναμης (1790)

Ο Καντ κάνει αναφορές στην ελληνική μυθολογία. Εμπνέεται, θαυμάζει την πολυμορφία και την «πλαστικότητα» των ελληνικών μυθολογικών αναφορών αλλά ανοίγει νέους στοχαστικούς δρόμους με παραδείγματα και μεταφορές στηρίζοντας τις δικές του φιλοσοφικές οδούς.

Στην «Κριτική της Κριτικής Δύναμης» αναφέρεται σε μυθολογικά θέματα όταν συζητά για αισθητική, τέχνη, ή λειτουργία της φαντασίας. «Δείχνει» πρόσωπα όπως ο Προμηθέας ως συμβολικές μορφές δημιουργικότητας, φαντασίας, ιδιοφυΐας. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα όπου ο Καντ περιγράφει τη λειτουργία της δημιουργικής φαντασίας και της ιδιοφυΐας (εκεί όπου συνήθως οι σχολιαστές φέρνουν παραλληλισμούς με μυθολογικές οντότητες) στο περίφημο απόσπασμα της §49. Κριτική της Κριτικής Δύναμης: «Η ιδιοφυΐα είναι το ταλέντο, ένα φυσικό χάρισμα. Εφόσον το ταλέντο, ως έμφυτη ικανότητα του καλλιτέχνη, ανήκει στην τέχνη, η φύση, μέσω της ιδιοφυΐας, παρέχει τον κανόνα στην τέχνη».

Ενίοτε χρησιμοποιεί μύθους ως παράδειγμα μη-ορθολογικών εξηγήσεων του κόσμου. Υπάρχουν αναφορές σε κλασικές μορφές, όπως οι Μούσες ή οι θεοί της αρχαιότητας, κυρίως με παιδαγωγικό ή ρητορικό σκοπό. Δεν αναλύει συστηματικά την ελληνική μυθολογία όπως θα έκανε ένας φιλόλογος ή ένας θεολόγος. Δεν χρησιμοποιεί μύθους ως φιλοσοφικές αποδείξεις. Η σκέψη του είναι ορθολογική και αναφέρεται στους μύθους μόνο παραδειγματικά.

Μυθολογικός συμβολισμός της «Χρυσής Εποχής»

Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 106 – 129.
Αν θέλεις άλλα λόγια περιληπτικά θα σου τα πω,
καλά και επισταμένα, για να τα βάλλεις στο νου σου:
Με τον ίδιο τρόπο έγιναν οι θεοί και οι θνητοί άνθρωποι.
Πρώτιστα έγινε το χρυσό γένος των ομιλούντων ανθρώπων
που δημιούργησαν οι θεοί οι οποίοι μένουν στα Ολύμπια παλάτια.
Ήταν τότε η εποχή της ουράνιας εξουσίας του Κρόνου.
Ζούσανε σαν θεοί τότε οι άνθρωπου δίχως στενοχώριες,
ξεκούραστοι μακριά από δυστυχίες. Ούτε τα άθλια
γηρατειά τους βασάνιζαν αλλά με δυνατά χέρια και πόδια
απολάμβαναν τη θαλερή ζωή μακριά από αρρώστιες.
Ο θάνατος τους έβρισκε ήσυχα στον ύπνο. Είχαν όλα τα αγαθά
γιατί η Γη τους παρείχε ώριμους , έτοιμους και πολλούς καρπούς.
Ζούσαν ήρεμα, αβίαστα απολαμβάνοντας πάμπολλα αγαθά.
 Ήταν πλούσιοι αφού είχαν πολλά κοπάδια αιγοπροβάτων.
Οι μακάριοι θεοί τους αγαπούσαν.
Όταν εξαλείφθηκε το γένος αυτό και το χώμα της Γαίας τους σκέπασε
Ο Δίας μετέτρεψε όλο αυτό το χρυσό γένος σε θεϊκή δύναμη που
τριγύριζε όλον τον κόσμο αθέατη σαν αερικό, σαν ομίχλη για να προσέχει και να προστατεύει τη νέα γενιά των θνητών για δίκαιες κρίσεις, μακριά από άδικα έργα, παρέχοντας πλούτο. Αυτό το
βασιλικό δώρο απέκτησε από τον Δία η εκλιπούσα Χρυσή Γενιά.
Έπειτα οι Ολύμπιοι θεοί δημιούργησαν το Αργυρό Γένος των θνητών που όμως ήταν πολύ χειρότερο, πολύ κατώτερο του Χρυσού Γένους.
Δεν έμοιαζαν ούτε στο σώμα, ούτε στο πνεύμα.

«Πραγματιστική ανθρωπολογία». Τι μπορεί και τι οφείλει να κάνει ο άνθρωπος για τον εαυτό του. 1798, § 83, ο Καντ αναφέρεται στην αρχαιοελληνική ιδέα ενός μυθικού, προγενέστερου, ευτυχισμένου σταδίου της ανθρωπότητας («χρυσή γενιά» του Ησιόδου), για να δείξει ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να δομούν ιδεαλιστικές απόψεις πάνω σε μύθους. Θέλει να απομυθοποιήσει την αντίληψη ότι η ανθρώπινη ιστορία ξεκινά «ουτοπικά» και μετά εκπίπτει. Η πρόοδός είναι ηθική και πολιτισμική, όχι επιστροφή σε κάποιο χαμένο παράδεισο. Δεν παρουσιάζει τον μύθο ως ιστορικό γεγονός αλλά ως παράδειγμα ποιητικής έμπνευσης.

Ο Καντ αναφέρει τις Μούσες ως παραδοσιακά σύμβολα της έμπνευσης. Τις επικαλείται για να δείξει πώς η ευρωπαϊκή παράδοση που έχει τις ρίζες της στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, είχε συνηθίσει να προσωποποιεί την καλλιτεχνική δημιουργία. Όμως η τέχνη δεν παράγεται από «θεϊκή έμπνευση», αλλά από το φυσικό ταλέντο (genius) που λειτουργεί με κανόνες που δεν μπορεί να εξηγήσει ρητά ο ίδιος ο δημιουργός. Σε διαλέξεις και μικρές πραγματείες, ο Καντ φέρνει την ελληνική προσωποποίηση του Χρόνου – Κρόνου ως παράδειγμα για το πώς οι αρχαίοι έδιναν ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά σε αφηρημένες έννοιες. Ό ορθός λόγος πρέπει να απομακρυνθεί από μυθολογικές προσωποποιήσεις και να κινηθεί σε καθαρές έννοιες. 

Ο Καντ αναφέρει την Καλλιόπη ως την παραδοσιακή «Μούσα της ποίησης» για να δείξει πώς οι αρχαίοι κατέφευγαν στη μυθολογία για να εξηγήσουν την ποιητική έμπνευση. Ο νους, όχι η θεϊκή έμπνευση ή επιφοίτηση παράγει τέχνη και ποίηση.

Η χρήση του όρου χάος («chaos») σε αντιπαραβολή με την αρχαιοελληνική κοσμογονία και την «Θεογονία» του Ησιόδου, στίχοι 116-118.

ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ᾽· αὐτὰρ ἔπειτα
Γαῖ᾽ εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου.

Στην πρωταρχή της πρωταρχής γεννήθηκε το Χάος κι έπειτα η ευρύστερνος η Γαία η μητέρα που κατοικούν θεοί, θνητοί κι όλα της γης τα όντα.

Ο Καντ κάνει μια σύντομη αναφορά στο «Χάος» των αρχαίων κοσμογονιών για να δείξει ότι η επιστημονική ερμηνεία της δημιουργίας του κόσμου δεν χρειάζεται μυθολογικά σχήματα. Προωθεί τη θεωρία του για τον φυσικό σχηματισμό του σύμπαντος (πρόδρομη μορφή του Bing Βang). Ο Καντ χρησιμοποιεί την ελληνική μυθολογία ως παράδειγμα του προ-κριτικού, συμβολικού τρόπου σκέψης, όχι ως επιστημονικό υλικό.