Τα Μέσα και η Παγκόσμια Πόλη: 50 χρόνια από τον θάνατο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη

50 χρόνια από τον θάνατο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη (1913-1975), το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη τιμά τον πρωτοπόρο Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμο του 20ού αιώνα. Η έκθεση προς τιμήν του εστιάζει στη συνεργασία του με τον Μάρσαλ ΜακΛιούαν (1911-1980), μέσα από αρχειακά τεκμήρια, κάποια από τα οποία έρχονται στο φως για πρώτη φορά, όπως π.χ. οι προμελέτες του Γραφείου Δοξιάδη της δεκαετίας του 1960 για πύργους τηλεπικοινωνίας, που προέβλεπαν ήδη από τότε τη χρήση της τηλεόρασης, καθώς και αρχειακό υλικό από το Συμπόσιο για την Ελληνική Τηλεόραση, το οποίο διοργάνωσε το 1966 το Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο (ΑΤΙ).

Η συνεργασία του Έλληνα πολεοδόμου Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, με τον Καναδό φιλόσοφο και θεωρητικό των μέσων επικοινωνίας Μάρσαλ ΜακΛιούαν, ξεκίνησε το 1960 με πρωτοβουλία της Βρετανής πολεοδόμου και συνεργάτιδας του Δοξιάδη, Μέρι Τζάκλιν Τάιργουιτ . Η Τάιργουιτ, που είχε συνεργαστεί με τον ΜακΛιούαν στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο στις αρχές της δεκαετίας του 1950, προσκάλεσε τον ΜακΛιούαν να συμμετάσχει στο ερευνητικό πρόγραμμα «City of the Future» του Γραφείου Δοξιάδη (Doxiadis Associates). Το 1960 ο ΜακΛιούαν δεν είχε ακόμα δημοσιεύσει τις γνωστές θεωρίες του για τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας ⎼κάτι που θα έκανε τα επόμενα χρόνια με τα βιβλία του «The Gutenberg Galaxy» (1962) και «Understanding Media» (1964)⎼, γεγονός που επιβεβαιώνει την πρωτοποριακή αντίληψη της Τάιργουιτ και του Δοξιάδη για τον καθοριστικό ρόλο που θα έπαιζαν τα νέα μέσα στη θεωρία και πρακτική του σχεδιασμού των πόλεων του μέλλοντος.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 και μετά ο ΜακΛιούαν θα συμμετέχει ως καλεσμένος στα διάσημα Συμπόσια της Δήλου (1963-1972), που διοργάνωνε το Γραφείο Δοξιάδη· μια ετήσια συγκέντρωση εν πλω επιστημόνων διεθνούς κύρους όπως η Μάργκαρετ Μιντ, ο Άρνολντ Τόινμπι, ο Ζίγκφριντ Γκίντιον, ο Μπάκμινστερ Φιούλερ, η Μπάρμπαρα Γουόρντ, ο Ζαν Γκότμαν κ.ά., με κέντρο τη συζήτηση για το μέλλον των ανθρώπινων οικισμών. Ερχόμενος στην Ελλάδα, ο ΜακΛιούαν μετέφερε στον Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη τις θεωρίες του Καναδού κλασικιστή και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, Έρικ Χάβελοκ, ο οποίος στο βιβλίο του «Preface to Plato» (1963), εξηγούσε τις τεράστιες επιπτώσεις που είχε η μετάβαση της αρχαίας ελληνικής σκέψης από την προφορική στη γραπτή μορφή. Βαθιά επηρεασμένος από τον Χάβελοκ, ο ΜακΛιούαν θεωρούσε καθοριστική για την ανάπτυξη των πόλεων τη μετάβαση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο και από την τυπογραφία στα οπτικοακουστικά μέσα. Σημαντική ήταν και η συμβολή του καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Τορόντο Χάρολντ Ίνις, του οποίου το βιβλίο «Empire and Communications» (1950), για τον ρόλο των μέσων επικοινωνίας στην εξέλιξη της ανθρωπότητας από τους πιο αρχαίους πολιτισμούς μέχρι τους πιο σύγχρονους, αποτέλεσε επίσης πηγή έμπνευσης.

Μέσα σε αυτό το κλίμα όπου κυριαρχούσαν οι θεωρίες του Χάβελοκ, του Ίνις και των άλλων συναδέλφων και συνεργατών του, ο ΜακΛιούαν ένιωσε καίριο το κάλεσμα του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου του 1963. Στο πλαίσιο των Συμποσίων της Δήλου, αλλά και πέρα από αυτό, Δοξιάδης και Μακ Λιούαν αντάλλασσαν απόψεις για τον σχεδιασμό της παγκόσμιας πόλης του μέλλοντος και για τον άνθρωπο ως όλον, με τις ψηφιακές του προεκτάσεις. Σε μια εποχή ταχύτατων τεχνολογικών εξελίξεων στους τομείς των επικοινωνιών και των δικτύων, καθώς και μεγάλης συγκέντρωσης πληθυσμών στις πόλεις, το όραμα της παγκόσμιας πόλης του μέλλοντος του Δοξιάδη (Ecumenopolis) απαντούσε σε αυτό που ο ΜακΛιούαν ονόμαζε Ikonopolis, θέλοντας να δώσει έμφαση στην όλο και μεγαλύτερη επέκταση της επικοινωνίας ως οπτικοακουστικής τηλεπικοινωνίας. Ο ΜακΛιούαν υποστήριζε ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να συνειδητοποιήσουν ότι σταδιακά θα ζουν σε ένα «παγκόσμιο θέατρο», γεγονός που σήμερα επιβεβαιώνεται σε τέτοιον βαθμό που ούτε ο ίδιος ο ΜακΛιούαν μπορούσε ποτέ να διανοηθεί.

Η συνεργασία ΜακΛιούαν -Δοξιάδη έχει ενδιαφέρον και για την ιστορία των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας στην Ελλάδα. Αν και ο τηλεπικοινωνιακός χάρτης της χώρας ήταν τότε υπό διαμόρφωση, η σχετική πρόταση του ΜακΛιούαν για ένα «παγκόσμιο κέντρο τυπολογίας των αισθήσεων» στην Αθήνα αφορούσε καταρχάς ένα πείραμα σε κλίμακα πόλης που θα διερευνούσε την αλληλεπίδραση ανθρώπου και οπτικοακουστικών μέσων επικοινωνίας σε έναν πληθυσμό που δεν είχε ακόμα την εμπειρία της τηλεόρασης. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονταν και οι προμελέτες που έκανε το Γραφείο Δοξιάδη στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μετά από ανάθεση του Οργανισμού Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος (ΟΤΕ) και του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ), για πύργους τηλεπικοινωνίας με πρόβλεψη για τηλεόραση, καθώς και το Συμπόσιο για την Ελληνική Τηλεόραση που διοργάνωσε τον Δεκέμβριο του 1966 το Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο (ΑΤΙ) με πρωτοβουλία του φιλόσοφου, παιδαγωγού και αντιπροέδρου του ΑΤΙ Ευάγγελου Παπανούτσου.

Μετά τον θάνατο του Δοξιάδη (1975) ο ΜακΛιούαν διατήρησε την επικοινωνία με την Τζάκλιν Τάιργουιτ, η οποία είχε μετακομίσει μόνιμα σε ένα κτήμα στην Παιανία (Σπάροζα), και συνέχιζε να ασχολείται με την επιμέλεια του διεθνούς περιοδικού Ekistics που εξέδιδε από το 1957 το Γραφείο Δοξιάδη. Με πρόταση της Τάιργουιτ ο ΜακΛιούαν θα προλογίσει το βιβλίο της Έλλης Λαμπρίδη «Empedocles: A Philosophical Investigation» (1976) όπου στη σκέψη του προσωκρατικού φιλόσοφου ο ΜακΛιούαν θα αναγνωρίσει την πιο ολοκληρωμένη έκφραση περί κυκλικότητας του ανθρώπινου πολιτισμού από την αρμονία στην καταστροφή κι αντίστροφα. Από την ομιλία και τη γραφή μέχρι τον τύπο και την κινούμενη εικόνα, τα μέσα επικοινωνίας για τον ΜακΛιούαν δεν ήταν ούτε καλά ή κακά, αλλά τρόποι του ανθρώπου να συνδέεται και να εκφράζεται. Η κάθε εποχή διαμόρφωνε τα δικά της μέσα τα οποία, με τη σειρά τους, συνδιαμόρφωναν την εκάστοτε εποχή. Σε αυτή την εξελικτική πορεία το τέλος κάποιων μέσων δεν ήταν παρά η αρχή των επόμενων.

* Η έκθεση «Τα Μέσα και η Παγκόσμια Πόλη: Marshall McLuhan και Κωνσταντίνος Δοξιάδης» διοργανώνεται από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και το Μουσείο Μπενάκη με τη στήριξη του Ιδρύματος Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη, του Estate of Marshall McLuhan και του The McLuhan Institute. Τη γενική επιμέλεια της έκθεσης έχει ο Κώστας Τσιαμπάος, αναπληρωτής καθηγητής ΕΜΠ. Επιστημονική σύμβουλος της έκθεσης είναι η Μαρία Περγαντή, υποψήφια διδάκτορας ΕΜΠ. Τον σχεδιασμό της έκθεσης έχει κάνει ο Θοδωρής Χαλβατζόγλου, υποψήφιος διδάκτορας ΕΜΠ. Τα εγκαίνια θα πραγματοποιηθούν τη Δευτέρα 1 Δεκεμβρίου στις 19.00 με τη συμμετοχή του Μάικλ ΜακΛιούαν και της Ευφρόσυνης Δοξιάδη. Η έκθεση γίνεται με την οικονομική υποστήριξη και την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού.

Τα Μέσα και η Παγκόσμια Πόλη: Marshall McLuhan και Κωνσταντίνος Δοξιάδης
Media and the Global City: Marshall McLuhan and Constantinos Doxiadis
Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138. Διάρκεια έκθεσης: 4.12.2025-18.1.2026