Βαγγέλης Δουβαλέρης: Ο Νίτσε αντιστρέφει τα αυτονόητα και τις διαχρονικές αλήθειες

140 χρόνια από τον «Ζαρατούστρα», 125 από τον θάνατο του Φρίντριχ Νίτσε, ο Γερμανός φιλόσοφος προκαλεί ακόμα έρευνες και συζητήσεις. Την τελευταία δεκαετία έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά πάνω από 50 τίτλοι γύρω από τον Φρίντριχ Νίτσε, ο οποίος έχει φανατικούς μελετητές. Ένας από αυτούς είναι ο Βαγγέλης Δουβαλέρης, διαχειριστής ενός καναλιού στο YouTube με όνομα «Στο μυαλό του Φρήντριχ Νίτσε».

Ο Βαγγέλης Δουβαλέρης σπούδασε μετάφραση στον Ευρωπαϊκό Εκπαιδευτικό Οργανισμό και στο Βρετανικό συμβούλιο (Institute of linguists) και έχει δημοσιεύσει άρθρα, μεταφράσεις και βιβλιοκριτικές στη Νέα Κοινωνιολογία, στον Μανδραγόρα, στη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, στη Νέα Εστία και στην «Athens Review of Books». Από το 1998 ώς σήμερα ασχολείται συστηματικά με το έργο τού Νίτσε, μεταφράζοντας και σχολιάζοντας βασικά του κείμενα: Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας (2013)· Αντίχριστος (2014)· Λυκόφως των ειδώλων (2016)· Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου, εκλογή από τα κατάλοιπα περί αρχαίου δράματος 1864-1875 (2020), ενώ είναι προς έκδοση το Τάδε έφη Ζαρατούστρας, η Περίπτωση Βάγκνερ και Νίτσε εναντίον Βάγκνερ. Σε σαφώς αντι-ακαδημαϊκούς τόνους, οι 25λεπτες αφηγήσεις του στο YouTube για τον Ευρωπαϊκό Μηδενισμό, τον Μαξ Στίρνερ, τον Βάγκνερ, τον Ζαρατούστρα και την «Ροδαυγή» δεν είναι απλώς κατανοητές διατυπώσεις και αναλύσεις της σκέψης του Γερμανού φιλοσόφου αλλά, κυρίως, μία περιήγηση στην περιπέτεια της ανθρώπινης σκέψης. Να τι μας είπε ο Βαγγέλης Δουβαλέρης.

Πώς ξεκινάει η περιπέτεια της σκέψης;
Υπάρχουν δυο γερμανικές εκφράσεις: «unter die Augen treten» και «in die Augen springen». Κάτι παρουσιάζεται μπροστά σου, ξεπηδάει μπροστά στα μάτια σου. Μια τέτοια ιδέα βρίσκουμε στον Χέγκελ: ξεπροβάλλει μια έννοια ως κάτι άμεσα δεδομένο – κι έτσι ξεκινάει η λογική σκέψη. Στον Νίτσε η στοχαστική του πλευρά βλασταίνει με κάμποσες απόπειρες αυτοβιογράφησης. Από την ηλικία των 10-12. Μια στοχαστική ανασκόπηση της μέχρι τότε ζωής του. Δεν γίνεται να μη γελάσεις βλέποντας ένα πιτσιρίκι να γράφει δοκίμια με τίτλο «Mein Leben» ή «Mein Lebenslauf»! Σ’ αυτά όμως τα κείμενα παρατηρείς πώς κάποια γεγονότα παίρνουν στο μυαλό ενός παιδιού συγκεκριμένο νόημα. «Η ζωή μου είναι ένα μεγάλο πείραμα», έλεγε ο Νίτσε. Έτσι στο κρεβάτι του πόνου. Μερικοί λένε: όλα αρχίζουν με την «αφυπνισμένη προσοχή». (Πλεονασμός η «αφυπνισμένη» προσοχή!) Όπως και να ’χει, για τον Νίτσε κάθε καινούργια ανακάλυψη είναι ένα νέο βίωμα. Όχι απλώς μια εγκυκλοπαιδική γνώση. Άλλωστε κάτι που τον απασχολούσε σταθερά, απ’ το πρώτο του βιβλίο κιόλας, ήταν η πηγή της αινιγματικής ιλαρότητας του Σωκράτη – και γενικότερα του ανθρώπου που αφιερώνεται στην επιστήμη: «Είμαι ένα παιδί που παίζει στην αμμουδιά και βρίσκει ένα πιο λείο βότσαλο απ’ τα συνήθη, ανακαλύπτει μια πιο όμορφη πέτρα απ’ τις άλλες, ενώ ο μεγάλος ωκεανός της αλήθειας απλώνεται ανεξερεύνητος μπροστά μου». Λόγια του Νεύτωνα.

Αυτός είναι ο πιο καίριος ορισμός του τι εστί καλλιτέχνης ή επιστήμονας. Αυτό που μου έκανε εντύπωση με την περίπτωση του Νεύτωνα ήταν ότι, μόλις ξέσπασε η πανούκλα στο Λονδίνο το 1665, φοιτητής ακόμα στο Cambridge, αποσύρθηκε στο πατρικό του κι άρχισε τα πειράματα. Ούτε τεχνικό εξοπλισμό είχε ούτε τίποτα. Από εκείνα τα πειράματα και τις σημειώσεις κατά τη διάρκεια της καραντίνας, τέθηκαν τα θεμέλια του έργου του, Principia Mathematica, το οποίο θα εκδιδόταν δύο χρόνια αργότερα και θα άλλαζε ριζικά τον τρόπο θεώρησης του σύμπαντος. Την ίδια περίοδο, συγκρότησε τη μέθοδο του διαφορικού λογισμού, διατύπωσε τον νόμο της παγκόσμιας έλξης και, πειραματιζόμενος με πρίσματα, μελέτησε την αλληλεπίδραση του φωτός με την ύλη. Αυτή η συνθήκη: εν μέσω χάους να μπορεί κανείς να στήσει τον κόσμο του και να δημιουργήσει κάτι θεμελιώδες…

Ειδικότερα με τη σκέψη του Νίτσε;
Εκείνο που έχει ενδιαφέρον να παρακολουθείς στη σκέψη του Νίτσε, είναι πως αντιστρέφει αυτονόητα πράγματα, «διαχρονικές αλήθειες» που λένε. Τον εκνεύριζαν οι θεωρίες που έκαναν πολύ λόγο για την επίδραση των «εξωτερικών συνθηκών» στη διαμόρφωση του ανθρώπου. Ήταν τότε της μόδας η θεωρία του milieu, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Ο Νίτσε έλεγε ότι ο οργανισμός (όχι μόνο ο ανθρώπινος· οποιοδήποτε ζωντανό πλάσμα) δεν είναι ένα απλό αντιδραστήριο σε εξωτερικά ερεθίσματα. Πίστευε ότι, πολλές φορές, οι εσωτερικές, οι οργανικές δυνάμεις του ανθρώπου δεν εξηγούνται βάσει περιρρέουσας ατμόσφαιρας ή κοινωνικών συνθηκών. Γι’ αυτό και διαφωνούσε με τους φυσιοδίφες της εποχής, τους δαρβινιστές. Για πολλούς και διάφορους λόγους διαφωνούσε μαζί τους, αλλά ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα έλεγε ότι οι κύριοι αυτοί δεν έχουν ιδέα από ψυχικές διεργασίες. Οι εξωτερικές επιδράσεις παίζουν φυσικά κι αυτές τον ρόλο τους, υπάρχουν όμως και οι ενδογενείς μεταμορφώσεις. Γεωλογικό φαινόμενο, αλλά και ψυχικό. Γι’ αυτό και ο παράξενος τίτλος από τον Ζαρατούστρα: «Οι τρεις μεταμορφώσεις του πνεύματος». Πράγμα που μεταφράζεται σε ακαδημαϊκή φρασεολογία: «Οι επιδράσεις που ασκεί το περιβάλλον στον ανθρώπινο νου».

Επισημαίνω όμως ότι αντιμετωπίζεις με μεγαλύτερη άνεση την φιλοσοφία από την ακαδημαϊκή προσέγγιση…
Μας ενδιαφέρει το μυθιστορηματικό κομμάτι της φιλοσοφίας, δηλαδή οτιδήποτε φωτίζει τους στοχαστές όχι μόνο σαν ένα μυαλό που όλο δούλευε, αλλά ως κεντρικούς χαρακτήρες μιας ιστορίας που δεν γράφτηκε ποτέ. Πολλές φορές, η φιλοσοφία και γενικά η επιστήμη αποπνέουν μια ψυχρότητα άγονη. Αντιμετωπίζουν το καθετί σαν «γενικό αντικείμενο». (Όπως μας ρωτούσαν στο σχολείο: τι μέρος του λόγου είναι τούτη η λέξη; πρόσωπο, ζώο ή πράγμα;) Δηλαδή, με έναν τόνο αδιάφορο, σαν να μην είναι τίποτα για μας όλα αυτά, κι ωστόσο, παραδόξως, έχουν θέση συγκεκριμένη στην καθημερινότητά μας και κεντρίζουν τη σκέψη μας. Από τη φιλοσοφία και την επιστήμη λείπει η θέρμη. Τέλοσπάντων, ίσως είναι άστοχη λέξη η «θέρμη». Μην κολλάμε στις λέξεις. Το σώμα το παρουσιάζουν σαν ένα «αντικείμενο μες στον χώρο», ή σαν ένα «άθροισμα λειτουργιών» – το υποβιβάζουν περίπου στο επίπεδο των άψυχων πραγμάτων. Άσε που ορισμένα απ’ τα υποτιθέμενα «άψυχα πράγματα» διόλου άψυχα δεν τα νιώθουμε: το ψυχικό δέσιμο δεν μπαίνει στον λογαριασμό, συνεπώς για ποια «ανθρώπινη εμπειρία» μας μιλάνε;

Αυτή η δυσκολία ανάμεσα στο προσωπικό βίωμα και την γενικευμένη γνώση φαίνεται αξεπέραστη…
Έτσι μπαίνει άλλο ένα θεμελιώδες ζήτημα: πώς εκφράζεται η μοναδικότητα της προσωπικής εμπειρίας χωρίς να εκχυδαΐζεται... Όμως τα προσωπικά βιώματα δεν μπορούν να διατυπωθούν σε φράσεις χωρίς να χάσουν τη μοναδικότητά τους. Κι αν χάσουν τη μοναδικότητά τους, ηχούν σαν κάτι κοινότοπο – δεν τα αναγνωρίζεις πια για δικά σου.
Να γιατί η φιλοσοφία είναι εν πολλοίς ό,τι έλεγε ο Γαλιλαίος: μια περιπλάνηση σ’ έναν λαβύρινθο σκοτεινό. Και καλά, αυτός το έλεγε θέλοντας να πείσει ότι το μεγάλο βιβλίο του σύμπαντος είναι γραμμένο στη μαθηματική γλώσσα, και τα γράμματά του είναι τρίγωνα, κύκλοι κι αριθμοί. Με το μέσα σύμπαν, όμως, τι γίνεται; Πώς το εκφράζεις, ώστε και να μην ξεπέσει στο κοινότοπο, και να μην είναι τελείως ερμητικό;

Επανεφευρίσκουμε τον εαυτό; Μηδενίζοντας και ξαναρχίζοντας;
Μία απ’ τις πιο εμβληματικές οβερτούρες του νιτσεϊκού έργου, γραμμένη τη χρονιά της ολοκλήρωσης του Ζαρατούστρα: «Ο Μηδενισμός βρίσκεται προ των πυλών: Από πού μας κατέφτασε τούτος ο ξένος; Ο πιο ανοίκειος απ’ όλους τους ξένους;» Ενδιαφέρον είναι ότι την ακριβώς προηγούμενη χρονιά έγραφε στο Τάδε έφη Ζαρατούστρας: «Ο Χειμώνας, μουσαφίρης κακός, θρονιάστηκε σπίτι μου· μελάνιασε το χέρι μου απ’ της φιλίας του τη χειραψία...» Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χειμώνας συμβολίζει εδώ τον Μηδενισμό: κάθε χρώμα, κάθε κίνηση έχουν παγώσει σε μια λευκή νεκρική ακινησία. Ο μηδενισμός δεν είναι μόνο η απώλεια νοήματος· είναι και η απόρριψη δάνειων νοημάτων. Οπότε δεν πρόκειται για αρνητικό πάντα φαινόμενο. Τουλάχιστον έτσι το έβλεπε ο Νίτσε. Αυτό υπήρξε θεμελιώδες βίωμα γι’ αυτόν – και επισημαίνει πώς ακριβώς άρχισε να τον απασχολεί. Τον προβλημάτιζε η αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στους νόμους βάσει των οποίων αναπτύσσεται η ζωή (ας πούμε τους φυσικούς νόμους) και στις αξίες χάρη στις οποίες η ζωή γίνεται υποφερτή.

Υποφερτή μέσα στον πόνο της;
Κάποια στιγμή ο Νίτσε είδε ότι οι γιατροί δεν μπορούν να τον βοηθήσουν, κι έκοψε τα φάρμακα. Βρισκόταν εφεξής εκτεθειμένος στο σωματικό μαρτύριο χωρίς «δίχτυ ασφαλείας». Πώς τα κατάφερε; Πώς δούλευε το μυαλό του, εκείνα τα ζοφερά τριήμερα των κρίσεων; Γιατί δούλευε. Έβγαζε ένα βιβλίο κάθε χρόνο. Ήταν κάτι σαν προσωπικό μνημείο νίκης. Τα Ανθρώπινα βγήκαν έτσι (με όλα τα παραρτήματά τους), η Ροδαυγή το ίδιο, όπως και η Χαρούμενη Επιστήμη, και φυσικά κι ο Ζαρατούστρας. Φοβερή μια φράση του από ένα γράμμα στην αδελφή του, εν μέσω «κακοκαιρίας»: «Δεν ελπίζω σε ανάρρωση. Το παν είναι ν’ αντέχεις».