Κηφισός και Ιλισός: Θεοί ποταμοί της Αττικής ζητούν την ελευθερία τους

Η άναρχη δόμηση, οι αυθαιρεσίες στα κτίσματα και η επικάλυψη ( μπάζωμα) των ποταμών και των ρεμάτων στερούν από τους μισούς κατοίκους της Ελλάδος ,που κατοικούν στο λεκανοπέδιο της Αττικής, τόπους αναψυχής με καλύτερο κλίμα από το σημερινό, καθαρότερο αέρα, μειωμένους θορύβους. Τα ποτάμια και τα ρέματα δημιουργούν βιότοπους και συμβάλλουν στην οικολογία αλλά και στην απαραίτητη αισθητική απόλαυση. Αντίθετα με τα μπαζώματα οι κίνδυνοι για πλημμύρες αυξάνονται αφού τα ποτάμια και τα ρέματα έχασαν τη φυσική ροή τους.

Μέχρι το 1850 τα νερά του Κηφισού, του Ιλισού και του πυκνού δικτύου ρεμάτων κυλούσαν όπως και στην αρχαιότητα. Η άναρχη, βιαστική και οικοπεδοφαγική δόμηση, η εκχέρσωση, το ανεξέλεγκτο κόψιμο των δέντρων, οι πυρκαγιές, τα λατομεία.. έφεραν τα ολέθρια σημερινά αποτελέσματα.

Ποτάμια της Αττικής

Ο Κηφισός στην ελληνική, αττική μυθολογία  ήταν Ποτάμιος Θεός της Αττικής. Πρόκειται για αλληγορική προσωποποίηση του ομώνυμου ποταμού. Τον λάτρεψαν ως ευεργέτη θεό του αθηναϊκού πεδίου γιατί πότιζε τη Γή με πλούσιες ροές αλλά τον τιμούσαν και ως τιμωρό θεό γιατί όταν «θύμωνε» με τις υπερχειλίσεις του προκαλούσε ολέθριες πλημμύρες. Ο Φειδίας τον τοποθέτησε με ανθρώπινη μορφή ξαπλωμένο, στη βόρεια – δυτική γωνία του δυτικού αετώματος του Παρθενώνος. Το εξαιρετικό αυτό γλυπτό εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο και ανήκει στα Παρθενώνεια γλυπτά που απέσπασε από το μνημείο ο Λόρδος Έλγιν.

Τμήματα του Κηφισού, μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, διέθεταν βιοποικιλότητα όπως το ενδημικό είδος ιχθύος Pseudophoxinus stymphalicus marathonicus. Υπήρχαν μεγάλα πλατάνια και αξιόλογη ποικιλία δένδρων και θάμνων.

Ιλισός με την “υψηλοτάτην πλάτανον”, Πλάτων, Φαίδρος, 229a.

Μία παράστασή του θεού ποταμού Ιλισού υπάρχει στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα και σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Δίπλα του στη ΝΔ γωνία του αετώματος η θεά πηγή Καλλιρρόη.
Στη μυθολογία, ο Ιλισός ήταν ένας ιερός ποταμός της Αθήνας, συνδεδεμένος με τις  Μούσες που οι Αθηναίοι πίστευαν ότι διέμεναν στις όχθες του.  Ήταν τόπος λατρείας και καθαρμών για τους μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων 

Ο ποταμός Ιλισός μνημονεύεται στον Διάλογο «Φαίδρος» του Πλάτωνα. Εκεί περιγράφεται η σκηνή όπου ο Σωκράτης και ο Φαίδρος διαλέγονται στις όγχες του.

Ηριδανός: Ένας ακόμη ποταμός της αρχαίας Αθήνας ( αναφέρεται από τον Πλάτωνα και τον γεωγράφο Παυσανία) που μαζί με τον Ιλισό και τον Κηφισό εξασφάλιζαν ποσότητες νερού για την περιοχή. Πηγάζει από τις δυτικές πλαγιές του Λυκαβηττού και πριν καλυφθεί και μπαζωθεί είχε μήκος ~ 10 χιλιόμετρα. Από τον Λυκαβηττό διέσχιζε το σημερινό Κολωνάκι, έφτανε στο Μοναστηράκι μετά Θησείο και χυνόταν στον Κηφισό. Σήμερα μικρά του τμήματα μπορούμε να δούμε στο Σταθμό ΜΕΤΡΌ Μοναστηράκι, όπου το νερό του φαίνεται να ρέει κάτω από το γυάλινο δάπεδο. Επίσης μικρό του τμήμα φαίνεται στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού.

Μερικά από τα ρέματα της Αττικής

• Ποδονίφτης: Ένα ρέμα που σήμερα διασχίζει διάφορους δήμους της Αθήνας και καταλήγει στον Κηφισό
• Ρέμα Χαλανδρίου: Ξεκινά από την Πεντέλη, περνά από Χαλάνδρι και Αγία Παρασκευή, καταλήγει στον Ποδονίφτη. Η ρεματιά Χαλανδρίου είναι μια από τις ωραιότερες τοποθεσίες της Αθήνα
• Ρέμα Πικροδάφνης. Πηγάζει από τον Υμηττό (Ηλιούπολη) και εκβάλλει στον Σαρωνικό, στο ύψος του Αγίου Δημητρίου Παλαιού Φαλήρου
• Ρέμα της Ραφήνας. Πηγάζει από Πεντέλη, διασχίζει τα Σπάτα, εκβάλλει στον Νότιο Ευβοϊκό (παραλία Ραφήνας)
• Ρέμα Κορωπίου. Πηγάζει από Υμηττό–Πεντέλη, εκβάλλει στο Σαρωνικό (περιοχή Κορωπίου Βραυρώνος)
• Ρέμα Αγίου Δημητρίου / Καλαμακίου. (Άλιμος)
• Ρέμα Κερατέας.(Λαυρεωτική)
• Ρέμα Σαρανταπόταμου (Κιθαιρώνας – Ελευσίνα)
• Ρέμα Αγίας Παρασκευής, (Μάνδρα)
• Ρέμα Πολυγώνου / Κυπριάδου ( προς Ποδονίφτη)

Ρέματα σήμερα «χαμένα»

• Κηπουρίτικο ρέμα (Γαλατσίου) – παλαιό ρέμα που χυνόταν στον Ποδονίφτη
• Ρέμα Τουρκοβουνίων. Πολλά μικρά ρέματα από τα Τουρκοβούνια που κατέληγαν στον Ιλισό
• Ρέμα Χαμοστέρνας. Στο Βοτανικό, σήμερα πλήρως καλυμμένο

Πολλές μεγάλες πόλεις της Ευρώπης τα τελευταία χρόνια αποκαθιστούν (daylighting) τα μπαζωμένα ποτάμια και ρέματα αναβαθμίζοντας τα μέγιστα το αστικό τους περιβάλλον. Αναφέρω ενδεικτικά:

Μαδρίτη, Τίρανα, Ζυρίχη, Μόναχο (αποκαταστάθηκε οικολογικά ο ποταμός Isar με το έργο «Isar Plan» (1995–2011), διευρύνοντας την κοίτη και δημιουργώντας φυσικές όχθες)
Λυόν: Ανάπλαση της κοίτης του Rhône με διαπλάτυνση, φυσικά πρανή και μεγάλες πεζοπορικές διαδρομές)
Λονδίνο: Πολλά μικρά ρέματα, όπως το River Quaggy, έχουν αποκαλυφθεί στο πλαίσιο του προγράμματος London Rivers
Γένοβα: Σταδιακή αποκατάσταση τμημάτων του ρέματος Bisagno, που παλαιότερα είχε εγκιβωτιστεί
Βαρκελώνη: Ανάπλαση του Besòs με αποκατάσταση όχθων και δημιουργία πάρκων
Σόφια; Προγράμματα αποκατάστασης τμημάτων του ρέματος Perlovska
Βελιγράδι: Αποκατάσταση παραποτάμιων ζωνών στον Σάβα και στον Δούναβη
Όσλο: (Νορβηγία). Αποκαλύφθηκαν αρκετά ρέματα (Akerselva) με στόχο την αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος.

Το κοινό στοιχείο: συνδυασμός αντιπλημμυρικής προστασίας, πράσινων διαδρομών, βιώσιμης αστικής ανάπτυξης με σημαντικά οφέλη στην ποιότητα ζωής και στη βιοποικιλότητα.