28 Μαρτίου | Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου Σκιών: Οι ρίζες στην Ινδονησία και ο Καραγκιόζης

Η 28η Μαρτίου έχει οριστεί ως Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου Σκιών. Το θέατρο σκιών αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα είδη θεατρικού θεάματος.

Το Θέατρο Σκιών είναι καταχωρημένο στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Το θέατρο σκιών είναι τόσο παλιό όσο και οι παρατηρήσεις της ανθρωπότητας σε σχέση με το φως και τη σκιά και τα παιχνίδια με τις σκιές. Οι ρίζες του βρίσκονται στην Ινδία και στην Ινδονησία, αλλά και γενικά στην Ασία όπου οι περισσότερες χώρες δημιούργησαν το δικό τους θέατρο σκιών.

Πώς παίζεται το Θέατρο Σκιών

Το θέατρο σκιών παίζεται με τη βοήθεια ημιδιάφανων ζωγραφισμένων εικόνων συνήθως πάνω σε χαρτί, δέρμα ή άλλα ημιδιάφανα υλικά επάνω σε μια λευκή οθόνη που φωτίζεται από πίσω. Το αποτέλεσμα είναι ο θεατής να βλέπει καθαρά τα περιγράμματα των εικόνων ή ανάλογα με την κατασκευή τους και τα χρώματα. Εξαιρετικής ομορφιάς είναι οι φιγούρες στο κινέζικο θέατρο σκιών, όπου οι καλλιτέχνες κατασκευαστές έφτασαν σε υψηλά επίπεδα λεπτομέρειας και φαντασίας, τις λεπτοδουλεμένες δερμάτινες φιγούρες τους.

Τις εικόνες (φιγούρες) στο θέατρο σκιών, τις χειρίζονται οι καλλιτέχνες ή ο καλλιτέχνης που δίνει την παράσταση κρατώντας τις ειδικές λαβίδες που είναι προσαρμοσμένες κάθετα επάνω σε καίρια σημεία των εικόνων, ώστε να επιτυγχάνονται κινήσεις που να δίνουν την αίσθηση της ζωντάνιας και της ευλυγισίας.

Οι καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών δεν κινούν μόνο τις φιγούρες, αλλά κάνουν πολλούς ρόλους μιμούμενοι διαφορετικές φωνές και πολύ συχνά τραγουδούν, πράγμα που κάνει αναγκαίο το να είναι πολυτάλαντοι για να ανταπεξέρχονται στις ανάγκες της παράστασης. Πολλές φορές μια παράσταση του θεάτρου σκιών τη συνοδεύει μια ζωντανή ορχήστρα. Το θέατρο σκιών είναι ένα κατεξοχήν λαϊκό είδος θεάτρου και από εκεί αντλεί τη θεματολογία του και την παράδοση του. Στο ινδικό αλλά και στο θέατρο σκιών στην Ιάβα ή στην Ταϊλάνδη για παράδειγμα, ακόμη και οι σημερινοί περιοδεύοντες καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών αντλούν τη θεματολογία τους από τους ήρωες του αρχαίου κλασικού ινδικού έπους ραμαγιάνα και μαχαμχαράτα. Το ίδιο πάνω κάτω συμβαίνει και με το δικό μας θέατρο σκιών, τον καραγκιόζη, που σκύβει στη λαϊκή παράδοση μέχρι την αρχαιότητα για να βρει θέματα, παρόλο που πολλοί καραγκιοζοπαίκτες έχουν εμπνευστεί και από σύγχρονα θέματα και έχουν εμπλουτίσει τη θεματολογία του.

Ο Καραγκιόζης

Ο Καραγκιόζης είναι κεντρικός χαρακτήρας του παραδοσιακού ελληνικού και τουρκικού Θεάτρου Σκιών. Μετά από εισήγηση του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας στην UNESCO, το 2010 ο Καραγκιόζης (Karagöz) περιλήφθηκε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας. Παλιότερα, προ της εμφάνισης του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, οι παραστάσεις του Καραγκιόζη και Χατζηαβάτη ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής τρόπος ψυχαγωγίας στην Τουρκία, αλλά και στην Ελλάδα, ενώ σήμερα επιβιώνει κυρίως σε μορφή παραστάσεων συνήθως για παιδιά. 

Διαφορετικοί θρύλοι έχουν διαμορφωθεί σχετικά με την καταγωγή του Καραγκιόζη, με κάποιες εκδοχές να κάνουν λόγο για καταγωγή του από την Ινδία ή την Άπω Ασία (πρώην Σοβιετικές Λαϊκές Δημοκρατίες). Παραδοσιακά πιστεύεται ότι δημιουργός του ήταν ο Σεΐχ Κιουστερί, που καταγόταν από την Προύσα και πέθανε εκεί το 1366.. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν, ο πρώτος ως επιστάτης και ο δεύτερος ως εργάτης. Οι διάλογοι των δύο ανδρών ήταν τόσο διασκεδαστικοί ώστε οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Όταν ο σουλτάνος πληροφορήθηκε για την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε τον θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Αργότερα μετάνιωσε για την πράξη του και ο Σεΐχ Κιουστερί δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων, με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο. Μια παραλλαγή του μύθου, λέει πως ο Χατζηαβάτης δημιούργησε φιγούρες για να παρηγορήσει τον Πασά.

Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων. 

Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας, εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα (Η παράγκα του Καραγκιόζη), είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι (το παλάτι) του Βεζίρη. Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι συνήθως σατιρικά, προκαλώντας γέλιο στους θεατές ενώ πολλές φορές αναφέρονται σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα που ενδιαφέρουν τον κόσμο ή και ιστορικά.

Οι χαρακτήρες του θεάτρου σκιών 

• Ο Χατζηαβάτης ή Χατζεηβάτης, δουλοπρεπής φίλος του Καραγκιόζη, συνήθως κάνει θελήματα του Πασά (π.χ. ως τελάλης). Ο Καραγκιόζης τον αποκαλεί " Χατζατζάρη" ή "Χατζηχαβιάρη" και τον σφαλιαρίζει σε πρώτη ευκαιρία.
• Το Κολλητήρι (ή Σπίθας), ο Κοπρίτης ή Σβούρας ή Σκορπιός και ο Μυριγκόγκος ή Μπυρικόκος ή Πιτσικόκος (ή Μπιριγκόγκος ή Μιρικόκος ή ακόμα και Μπιτσικόκος), τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ή και Κολλητήρια, όταν τα φωνάζει όλα μαζί). Ο Πιτσικόκος είναι το μικρότερο παιδί του Καραγκιόζη. Ο Κοπρίτης, το μεσαίο παιδί του Καραγκιόζη, είναι εύσωμος παρά την έλλειψη φαγητού. Ο Κολλητήρης είναι ο μεγαλύτερος γιος του Καραγκιόζη και η μικρογραφία του.
• Η Αγλαΐα, η γυναίκα του Καραγκιόζη. Συνήθως δεν εμφανίζεται στην σκηνή, αλλά η χαρακτηριστικά γκρινιάρα της φωνή ακούγεται μέσα από το σπίτι. Πάντα υπομονετική με τα καμώματα του άντρα της.
• Ο Μπάρμπα-Γιώργος, θείος του Καραγκιόζη, που κατοικεί στο χωριό. Φοράει φουστανέλα και τσαρούχια και μιλάει με ρουμελιώτικη προφορά. Αν και τύπος αγνού βουνήσιου Έλληνα, είναι τσιγκούνης, προληπτικός και ερωτιάρης. Πάντα προφυλάσσεται από τον ανιψιό του μη του κάνει κανένα "χουνέρι" και εν τέλει του τις βρέχει αγρίως. Είναι όμως ο μόνος που δέρνει το Βεληγκέκα για να προστατεύσει τον Καραγκιόζη και τους άλλους ήρωες. Δημιουργία του Γιάννη Ρούλια, με θερμή υποδοχή απ' το κοινό.
• Ο Σταύρακας (Σταύρος), μάγκας, κουτσαβάκης και ψευτοπαλληκαράς του Πειραιά. Φοράει καβουράκι, κρατάει κομπολόι, έχει λυμένο ζωνάρι και στριφτό μουστάκι. Αν κάτι τον ενοχλήσει, το χέρι πάει αμέσως στο μαχαίρι που έχει στο ζωνάρι του. Δημιουργία του Καραγκιοζοπαίχτη Μώρου.
• Ο Σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, Ζακυνθινός με Ιταλική παιδεία, ο οποίος φέρει έντονη επτανησιακή προφορά. Ξεπεσμένος αριστοκράτης, που νομίζει πως κατάγεται από αρχοντική οικογένεια. Εμφανίζεται πάντοτε τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια για την Ζάκυνθο. Είναι πάντοτε αξιοπρεπής, ευγενικός και χαριτωμένος, αλλά επίσης και αφελής.
• Ο Μορφονιός, δημιουργία του καραγκιοζοπαίχτη Μόλλα. «Μαμάκιας», ερωτύλος, με τεράστια μύτη (χαρακτηριστικό που προστέθηκε αργότερα), πελώριο κεφάλι και ένρινη φωνή που πιστεύει ότι είναι ωραίος. Κάθε φράση του την τελειώνει με ένα "Ουίτ!".
• Ο Εβραίος ή Σολομών ή "Σολωμός", όπως τον αποκαλεί κοροϊδευτικά ο Καραγκιόζης. Είναι πλούσιος έμπορος, τσιγκούνης, πονηρός, αλλά και δειλός, φοράει λόγω θρησκείας κιπά στο κεφάλι. Σε κάποιες παρατάσεις παρουσιάζεται ως αυστηρός σπιτονοικοκύρης του Καραγκιόζη. Προκαλεί γέλιο με το ιδιαίτερο σπάσιμο του λαιμού του (η φιγούρα είναι αρθρωτή και στο λαιμό και στη μέση), την προφορά του και το τραγούδι του που δεν βγάζει νόημα.
• Ο Βεληγκέκας ή Δερβέναγας, τουρκαλβανός φύλακας στο σεράι, μιλάει σπαστά ελληνικά και συνήθως κακομεταχειρίζεται τον Καραγκιόζη, αλλά δέχεται ξυλοδαρμό από τον μπάρμπα-Γιώργο.
• Ο Βεζίρης ή Πασάς, ο ανώτερος άρχοντας του Σαραγιού. Ντυμένος με φανταχτερή στολή, σοβαρός, αυστηρός άλλοτε παρουσιάζεται ως δίκαιος και άλλοτε ως σκληρός και εχθρός των χριστιανών.

• Η Φατμέ, η βεζυροπούλα-κόρη του Πασά. Αντικείμενο πόθου του Καραγκιόζη και συχνό "λάφυρο" - δώρο του Πασά στις διάφορες περιπέτειες. "...όποιος μπορέσει και εξοντώσει το καταραμένο θεριό, θα παίρνει πολλά δώρα και την κόρη του Πασά για γυναίκα!".
• Ο Σαν Να Λιέμε ή Σαν Να Λέμε, εμφανίζεται λιγότερο από όλους τους άλλους χαρακτήρες, λίγο κουτσός, για αυτό κινείται μόνο με το ένα πόδι, ενώ το άλλο το έχει σχεδόν ακίνητο, εκνευρίζεται κάποιες φορές με το παραμικρό, επαναλαμβάνει συνεχώς το όνομά του, τσιγκούνης.
• Ο Γιουσούφ Αράπης, ένας αφρικανός που συχνά τρώει ξύλο και δουλεύει για τον Πασά.
• Ο Πεπόνιας, χοντρός αξιωματικός στην υπηρεσία του σαραγιού. Εξαιρετικά λαίμαργος, αλλά και δειλός. Δημιουργία του Αντώνη Μόλλα.
• Ο Καραμεμέτης ή Τουρκαλάκι, ή "γίγαντας" στρατιώτης του σαραγιού γνωστός για το μικροσκοπικό του μέγεθος. Βγάζει γέλιο όταν ο μπάρμπα-Γιώργος τον φυσάει και τον παίρνει ο αέρας.
• Ο Κρητικός Μανούσος είναι φιγούρα δημιουργημένη από τον καραγκιοζοπαίχτη Μάρκο Ξάνθο. Κατάγεται από την Κρήτη και μιλά με την ανάλογη προφορά. Είναι φίλος του Καραγκιόζη και ανήκει στους δευτερεύοντες χαρακτήρες του θεάτρου σκιών.
• Ο Κεκές είναι δημιούργημα του Αντώνη Μόλλα. Πρόκειται για μια καρικατούρα των εκπαιδευτικών της παλιάς Αθήνας. Είναι βραδύγλωσσος, χοντρός και πολύξερος.
• Ο Νώντας: είναι φίλος του Σταύρακα. Συνήθως απεικονίζεται σαν νεαρός εκπαιδευόμενος μάγκας με χαρακτηριστική λεπτή και τσιριχτή φωνή. Εντύπωση προκαλεί η στάση των χεριών του, που παραπέμπει στον μάγκικο χαιρετισμό.
• Ο Μέγας Αλέξανδρος: είναι η μετουσίωση του Αγίου Γεωργίου ή του "δρακοντοκτόνου βασιλόπουλου". Είναι δημιουργία του Δημήτριου Σαρδούνη ("Μίμαρου"). Στο έργο "Το καταραμένο φίδι" είναι ο ήρωας που απελευθερώνει την πόλη απ' το τρομερό θεριό.
• Ο Πέπης ή Μπέμπης ή Μπέπης: είναι πολύ χοντρός και με βαριά φωνή. Συνεχώς λέει - είμαι ο (Μ)ΠΕ(Μ)ΠΗΣ ο χοντρός μία πίσω μια μπρος -.
• Ο Σκουλικαντέρας είναι πολύ λεπτός με πολλές ενώσεις. Στρατιώτης του Σεραγίου, με παράξενη φωνή.

Πηγή: Μικρό-κοσμος ΕΚΠΑ και Βικιπαίδεια