Νίνα Μένκες: Πόσο γυναικείο σώμα αντέχει ο κινηματογράφος;

Τι κοινό μπορεί να έχει «Η κυρία από τη Σαγκάη» με τη Ρίτα Χέιγουορθ –ταινία του 1947, με τη σκηνοθετική υπογραφή του Όρσον Γουέλς– με τη Χάρλεϊ Κουίν στην «Ομάδα αυτοκτονίας» του 2016 με τη Μάργκοτ Ρόμπι, σε σκηνοθεσία Ντέιβιντ Άγιερ; Και πού ακριβώς συναντιέται ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ του ημιτελούς «Μάτια ερμητικά κλειστά» από το 1999 με το «Blade Runner 2049» του Ντενί Βιλνέβ, του 2017; Υπάρχει κάποιο αόρατο νήμα που συνδέει τη Νικόλ Κίντμαν με την Άνα ντε Άρμας; Κάποιος κοινός τόπος ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες ηθοποιούς που το στήθος, οι γλουτοί, τα μισάνοιχτα χείλη, τα απόκρυφά τους ακόμα ακόμα «πρωταγωνιστούν» σε κάποια ταινία, στην αφίσα ή το τρέιλερ της; Και κυρίως έχουμε υποστεί πλύση εγκεφάλου για το πώς βλέπουμε και αντιμετωπίζουμε το γυναικείο σώμα μετά τη θέαση τόσων ταινιών που ζούμαραν σε κάποιο ντεκολτέ, κάποια οπίσθια ή ένα (μονίμως υγρό) στόμα;

Όλες αυτές οι γυναίκες –ή τουλάχιστον η ανδρική ματιά πάνω τους, (σε περισσότερες από 170 ταινίες του κραταιού Χόλιγουντ)– παρουσιάζονται όπως ποτέ ξανά μέσα από το «Brainwashed: Sex-Camera-Power», το νέο, βραβευμένο ντοκιμαντέρ της Νίνα Μένκες για την έμφυλη ανισότητα στη βιομηχανία του θεάματος. Η ευρηματική σκηνοθέτρια και θεωρητικός του κινηματογράφου, που σε λίγες ημέρες θα βρίσκεται στην Αθήνα ως επίτιμη προσκεκλημένη της φετινής διημερίδας του WIFT GR (Women in Film and Television Greece), με καριέρα που εκτείνεται πάνω από τέσσερις δεκαετίες, έχει καθιερωθεί ως μία από τις πιο ριζοσπαστικές φωνές του ανεξάρτητου κινηματογράφου, με έργα όπως τα «Magdalena Viraga», «Queen of Diamonds» και «The Bloody Child» να έχουν προβληθεί σε φεστιβάλ όπως το Sundance, η Berlinale και το MoMA, αποσπώντας διεθνή βραβεία και διακρίσεις.

Με αφορμή τόσο τον ζωηρό διάλογο που έχει προκαλέσει το νέο της ντοκιμαντέρ, για το κατά πόσο, ως σινεφίλ κοινό, έχουμε υποστεί πλύση εγκεφάλου αναφορικά με το πώς βλέπουμε και εν συνεχεία αντικειμενοποιούμε το γυναικείο σώμα, όσο και τη διάλεξή της, την οποία θα ακολουθήσει συζήτηση στο πλαίσιο της διημερίδας Female Gaze – Το γυναικείο βλέμμα στον κινηματογράφο, η Μένκες μάς μίλησε για το στοίχημα της γυναικείας εκπροσώπησης στο παγκόσμιο σινεμά και για τους διχαστικούς καιρούς μας.

— Το ντοκιμαντέρ σας «Brainwashed: Sex-Camera-Power» είναι πραγματικά μια ταινία που, αν τη δεις, δεν μπορείς να ξαναδείς σινεμά με τον ίδιο τρόπο. Συνολικά πόσα κλιπ διάσημων ταινιών χρειαστήκατε για να αναδείξετε το τρίγωνο «Οπτικής γλώσσας του σινεμά, εργασιακών διακρίσεων και σεξουαλικής παρενόχλησης» όπως επικοινωνείται και εγκαθίσταται στο συλλογικό ασυνείδητο μέσω του σινεμά;

Χρησιμοποιήσαμε συνολικά 175 αποσπάσματα από ταινίες που γενικά θεωρούνται «πρώτης γραμμής». Πρόκειται για ταινίες που έχουν κερδίσει βραβεία στις Κάννες και/ή Όσκαρ και/ή ανήκουν σ’ αυτό που αποκαλείται κινηματογραφικός «κανόνας». Οι περισσότερες είναι σκηνοθετημένες –όχι αποκλειστικά, αλλά κυρίως– από ετεροφυλόφιλους λευκούς άνδρες.

Η επιλογή των αποσπασμάτων καλύπτει την περίοδο από τις αρχές του 1900 έως το 2022, όταν ολοκληρώθηκε η τελική μορφή του «Brainwashed». Μία από τις πιο δύσκολες αποφάσεις που έπρεπε να πάρουμε κατά τη διάρκεια του μοντάζ ήταν πώς να περιορίσουμε τον αριθμό των αποσπασμάτων!

Δεν θέλαμε να φτιάξουμε μια τρίωρη ταινία –αν και θα μπορούσαμε εύκολα να το κάνουμε–, γιατί υπήρχαν τουλάχιστον 600 αποσπάσματα που εξετάσαμε και θα μπορούσαν να ενταχθούν άνετα στην ταινία, με βάση τα χαρακτηριστικά οπτικού σχεδιασμού που ταιριάζουν στο μοντέλο της «ανδρικής ματιάς» και συμβάλλουν στα δίδυμα επιδημικά φαινόμενα: αυτό της σεξουαλικής επίθεσης/κακοποίησης και της σοβαρής επαγγελματικής διάκρισης εις βάρος των γυναικών.

Οι ακριβείς τρόποι με τους οποίους μεταδίδεται στους θεατές η δυναμική υποκειμένου/αντικειμένου –όπου οι άνδρες παρουσιάζονται ως πλήρως ανθρώπινα υποκείμενα και οι γυναίκες ως σεξουαλικοποιημένα αντικείμενα– είναι ακριβώς το θέμα της ταινίας «Brainwashed», και δεν μπορώ να το συνοψίσω σε λίγες λέξεις. Η παρακολούθηση της διάρκειας 107 λεπτών ταινίας, με τα 175 αποσπάσματα, είναι ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσει κανείς αυτό το πολύ συγκεκριμένο σύστημα ασυνείδητης πλύσης εγκεφάλου. Αλλά εν συντομία έχει να κάνει με την κίνηση της κάμερας, το κάδρο, τον φωτισμό, την οπτική γωνία (γνωστή και ως POV ή point of view), ακόμα και με τον ηχητικό σχεδιασμό.

Αν βλέπεις συνεχώς γυναίκες να φωτογραφίζονται, σε εκατοντάδες ή και χιλιάδες ταινίες, με τρόπο που τις τοποθετεί οπτικά στη θέση του αντικειμένου αντί του υποκειμένου, είναι δύσκολο να μην απορροφήσεις την υποσυνείδητη πρόταση ότι αξίζουμε λιγότερο από ένα πλήρες ανθρώπινο υποκείμενο. Η σκληρότητα αυτής της πρότασης κρύβεται κάτω από ένα πέπλο σέξι λάμψης, που προσπαθεί να κάνει την αντικειμενοποίηση να φαίνεται ελκυστική, αποκρύπτοντας την αληθινή της φύση, που είναι η έλλειψη δύναμης και αυτονομίας.

Αυτό το σεξιστικό σύστημα σχέσεων εξουσίας μεταδίδεται οπτικά, και συνήθως σε ένα επίπεδο που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν παρατηρούν, αλλά απλώς απορροφούν ασυνείδητα.

— Με αφορμή το συγκεκριμένο βραβευμένο ντοκιμαντέρ, υπάρχει ένας ισχυρισμός ότι το γυναικείο βλέμμα και η φεμινιστική προσέγγιση στα κινηματογραφικά στούντιο θα απαλείψει τις πραγματικά ενδιαφέρουσες ταινίες δράσης, θα αφαιρέσει κάθε μορφής βία και θα περάσουμε σε ένα παστέλ σινεμά χωρίς απαγορευμένες περιοχές. Την ασπάζεστε αυτή τη ρητορική και, αν όχι, τι απαντάτε;

Η πρόταση ότι μια γυναικεία οπτική θα μπορούσε να εξαλείψει κάθε μορφή βίας είναι μάλλον παράξενη. Αν η γυναικεία ματιά στον κινηματογράφο μπορούσε να το κάνει αυτό, τότε υποθέτω πως θα πρότεινα αμέσως να της απονεμηθεί το Νόμπελ Ειρήνης – αλλά δυστυχώς, δεν είναι τόσο απλό. Καταρχάς, τι ακριβώς σημαίνει «συναρπαστική ταινία δράσης»; Εννοούν ταινίες όπου άνδρες ασκούν βία σε άλλους άνδρες, σε γυναίκες ή σε άλλα όντα, ενώ παράλληλα οι γυναίκες παρουσιάζονται ως σεξουαλικά αντικείμενα και αφηγηματικά περιθωριοποιημένες; Συναρπαστική για ποιον; Εγώ προσωπικά δεν βρίσκω τέτοιες ταινίες συναρπαστικές.

Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες ταινίες δράσης που κυριαρχούνται από άνδρες μού φαίνονται πολύ βαρετές, γιατί απλώς αναπαράγουν τα ίδια παλιά στερεότυπα που κουβαλάμε εδώ και αιώνες. Επιπλέον, γυναίκες που έχουν βιώσει την ανδρική ματιά και τις συνέπειές της –όπως η σεξουαλική επίθεση, η κακοποίηση και οι επαγγελματικές διακρίσεις– συχνά δημιουργούν ταινίες που είναι πράγματι βίαιες. Αλλά σ’ αυτές τις περιπτώσεις, το μαχαίρι στρέφεται προς τη «λάθος» κατεύθυνση, οπότε υποθέτω πως δεν μετράει.

Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι η δική μου ταινία «Magdalena Viraga» (16mm/90 λεπτά/έγχρωμη/1986), για μια πόρνη που μισεί τη δουλειά της. Ενδιαφέρον έχει ότι, όταν προβλήθηκε για πρώτη φορά στη σχολή κινηματογράφου του UCLA (όπου ήμουν φοιτήτρια), ένας νεαρός άνδρας σηκώθηκε κατά τη διάρκεια της συζήτησης και είπε: «Αυτή είναι η πιο βίαιη ταινία που έχω δει ποτέ. Κάνεις πράγματα που ούτε ο Μπράιαν Ντε Πάλμα δεν κάνει». Εδώ να διευκρινίσω κάτι: το «Magdalena Viraga» αφορά την εμπειρία μιας θυμωμένης και αποξενωμένης σεξεργάτριας. Υπάρχουν εννέα εκτεταμένες σκηνές σεξ, όπου εστιάζουμε μόνο στο πρόσωπό της. Το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας είναι σχετικά ήσυχο και περιλαμβάνει πολλές συζητήσεις μεταξύ των δύο βασικών γυναικείων χαρακτήρων. Υπάρχουν δύο σκηνές όπου βλέπουμε μια γυναίκα να μαχαιρώνει έναν άνδρα – και οι δύο γυρίστηκαν σε ένα μόνο πλάνο και δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλες σε διάρκεια. Υπάρχει ελάχιστο αίμα ή φονική βία στην οθόνη.

Αν συγκρίνεις το «Magdalena Viraga» με τις ταινίες του Μπράιαν Ντε Πάλμα, υπάρχει πιθανώς λιγότερο από 1% της αιματηρής βίας που βλέπουμε συνήθως στις ταινίες του, αλλά αυτός ο νεαρός άνδρας βίωσε τη δική μου ταινία, που παρουσίαζε μια γυναικεία οπτική, ως εξαιρετικά βίαιη. Και μ’ αυτό εννοούσε ότι ήταν εξαιρετικά βίαιη απέναντι στην κοσμοθεωρία του, η οποία κυριαρχείται από την ανδρική ματιά.

Πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε ότι ο ίδιος ο όρος «βία» φέρει πολιτικό φορτίο, αντί για κάποιο πραγματικά συγκεκριμένο νόημα. Αυτό που κάνουν οι Παλαιστίνιοι στο Ισραήλ αποκαλείται τρομοκρατία, ενώ αυτό που κάνουν οι Ισραηλινοί στους Παλαιστίνιους αποκαλείται αυτοάμυνα, σωστά; Τέλος, σχετικά με την ιδέα ότι μόνο η ανδρική ματιά κρατά τον κινηματογράφο συναρπαστικό, θα διαφωνήσω. Για μένα, οι ταινίες της ανδρικής ματιάς είναι ένα μεγάλο φεστιβάλ βαρεμάρας, και το μόνο πραγματικά συναρπαστικό στον κινηματογράφο είναι να βλέπεις κάτι νέο και διαφορετικό – όχι άλλο από τον ίδιο βαρετό σεξισμό.

— Πολύ συχνά, ειδικά στη μετά #ΜeToo εποχή, συζητάμε για το πώς μπορεί να εγκατασταθεί η γυναικεία ματιά στην κινηματογραφική βιομηχανία. Ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ακόμη είμαστε μακριά από την ιδανική εκπροσώπηση του γυναικείου βλέμματος στον κινηματογράφο. Πιστεύετε ότι αυτό συμβαίνει λόγω της έλλειψης των κατάλληλων εργαλείων ή λόγω της male identified γυναικείας παρουσίας σε δημιουργικές θέσεις, που για την ώρα δεν επιτρέπει σοβαρή διαφοροποίηση στην κινηματογραφική αφήγηση;

Πράγματι, απέχουμε ακόμη πολύ από ένα κινηματογραφικό τοπίο που να είναι πραγματικά αντιπροσωπευτικό. Τα εργαλεία υπάρχουν, όμως. Δεν είμαι σίγουρη για την Ευρώπη, αλλά στις ΗΠΑ υπάρχει ισότητα φύλων (50-50) όσον αφορά τους αποφοίτους από τις κορυφαίες κινηματογραφικές σχολές. Όταν όμως κοιτάξει κανείς τα στατιστικά της αγοράς εργασίας, η εικόνα είναι απογοητευτική. Οι θέσεις εξουσίας και λήψης αποφάσεων εξακολουθούν να καταλαμβάνονται κυρίως από λευκούς ετεροφυλόφιλους άνδρες. Και, όπως σημειώσατε, όταν οι γυναίκες καταφέρνουν να φτάσουν σε θέσεις επιρροής, συχνά αναπαράγουν το ίδιο είδος υλικού.

Έχει υπάρξει κάποια μετατόπιση, ως έναν βαθμό, αλλά, όταν μια ταινία όπως το «Anora» κερδίζει πέντε βραβεία Όσκαρ το 2025, αναρωτιέσαι: Έχουμε κάνει πραγματικά πρόοδο; Χρειαζόμαστε άλλη μια ταινία για μια νεαρή, πολύ όμορφη «ερωτική χορεύτρια», που περνάει τεράστιο μέρος της ταινίας γυμνή και κάνοντας σεξ – για την ευχαρίστηση, υποθέτω, των ετεροφυλόφιλων ανδρών θεατών; Προσωπικά βρήκα την ταινία πολύ βαρετή και πολιτικά οπισθοδρομική.

— Από κορίτσια ακόμη μεγαλώνουμε την παραίνεση «χαμογέλα», είτε πρόκειται να φωτογραφηθούμε σε κάποια οικογενειακή συγκέντρωση ή να περάσουμε από συνέντευξη για δουλειά. Θεωρείτε ότι αυτή η φαινομενικά αθώα παραίνεση –αποκλειστικά προς τις γυναίκες– διαμορφώνει στην πορεία το πώς βλέπουμε κινηματογράφο/τηλεόραση/θέατρο; Έχετε σκεφτεί τρόπους που ξεριζώνουν αυτή τη στερεοτυπική θέαση του εαυτού μας;

Φυσικά, αυτού του είδους η αφήγηση αποτελεί μέρος της εκπαίδευσης των γυναικών, ώστε να είναι ουσιαστικά υπάκουες και ευγενικές προς τους άλλους. Να βάζουν τον εαυτό τους (τον εαυτό μας) σε δεύτερη μοίρα. Οι τρόποι με τους οποίους εκπαιδευόμαστε ως γυναίκες είναι πολυδιάστατοι και περίπλοκοι. Η «κατώτερη» θέση των γυναικών ενισχύεται σε πολλά επίπεδα –μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο– και στη συνέχεια ενισχύεται ακόμη περισσότερο μέσω των εικόνων των μέσων ενημέρωσης, όπου οι γυναίκες παρουσιάζονται γενικά ως θηλυκά αντικείμενα, για την απόλαυση και χρήση των ανδρών-υποκειμένων.

Το να ξεριζώσει κανείς αυτή την εσωτερικευμένη κοσμοθεωρία απαιτεί τεράστια δύναμη και αποφασιστικότητα. Συνήθως περιλαμβάνει πολλές ώρες ψυχοθεραπείας, καθώς και πολλές ακόμη ώρες διαβάσματος επαναστατικών κειμένων και παρακολούθησης ταινιών που έχουν δημιουργηθεί από ανθρώπους με εντελώς διαφορετική οπτική. Σημαίνει να είσαι πρόθυμη να στραφείς προς τα μέσα, προς την εσωτερική σου ζωή και το πνεύμα σου… και να είσαι ειλικρινής με ό,τι βρεις εκεί. Είναι ένας μακρύς και δύσκολος δρόμος (εγώ βρίσκομαι ακόμη σ’ αυτόν τον δρόμο) είναι ένα ταξίδι που διαρκεί μια ολόκληρη ζωή.

— Πόσο επίκαιρη, ίσως και διαχρονική αισθάνεστε την ταινία σας του 1983 «The Great Sadness of Zohara», δεδομένης και της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί στη Λωρίδα της Γάζας, φέρνοντας κάθε άνθρωπο με ενσυναίσθηση στα όριά του;

Αισθάνομαι ότι αυτή η ταινία, η πρώτη μου σε φιλμ 16mm, παραμένει επίκαιρη και φρέσκια, παρόλο που δημιουργήθηκε το 1983 – κάτι που, εντυπωσιακά, είναι πριν από 42 χρόνια! Η ταινία αφορά μια αποξενωμένη Εβραία γυναίκα που εγκαταλείπει το ορθόδοξο σπίτι της στην Ιερουσαλήμ και ξεκινά μια μυστικιστική αναζήτηση σε αραβικές περιοχές. Όταν επιστρέφει στο σπίτι της, έπειτα από ένα μακρύ και μοναχικό ταξίδι, αντιμετωπίζει μια βαθύτερη μοναξιά κι ένα έντονο αίσθημα εξορίας.

Αισθάνομαι το ίδιο και σήμερα! Οι πατριαρχικές θρησκείες και η πατριαρχική βία είναι εξίσου καταπιεστικές όπως πάντα, αν και αυτό που κάνει το Ισραήλ στον παλαιστινιακό λαό από τις 7 Οκτωβρίου είναι πραγματικά φρικτό. Ως απόγονος επιζώντων του Ολοκαυτώματος, νιώθω αποστροφή για τις πράξεις του ισραηλινού κράτους, το οποίο υποστηρίζεται από σχεδόν όλες τις δυτικές χώρες και πιο έντονα από τις Ηνωμένες Πολιτείες. ΝΤΡΟΠΗ!

→ H Νίνα Μένκες μιλά την Παρασκευή 17 Οκτωβρίου (19.30-21.00). Τη συζήτηση συντονίζει η ντοκιμαντερίστρια Μαρία Λούκα - CINOBO ΟΠΕΡΑ 2, Ακαδημίας 57