Γιατί η ταινία «1945» είναι μέγιστο καλλιτεχνικό επίτευγμα

Από την Πέμπτη παίζεται σε καλοκαιρινά και χειμερινά σινεμά Α΄ προβολής στην Αθήνα το φιλμ «1945» του Φέρεντς Τόροκ. Θέμα της ταινίας είναι ο ερχομός δυο ορθόδοξων Εβραίων, οι οποίοι έχουν επιζήσει από κάποιο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, σ΄ ένα ουγγαρέζικο χωριό που ετοιμάζεται για ένα γάμο την ίδια μέρα, τον Αύγουστο του 1945, ενώ ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ευρώπη έχει τελειώσει. Οι άνθρωποι, ένας γέρος κι ένας νεαρός, έρχονται με το τρένο και σε καλοκαιρία, κουβαλώντας δυο μεγάλα ξύλινα κιβώτια. Μισθώνουν ένα κάρο, φορτώνουν τα κιβώτια και, αργά αργά καθώς το υποζύγιο δε βιάζεται, κάνουν σιωπηλοί την απόσταση από το σταθμό του τρένου στο χωριό. Η είδηση του ερχομού ταξιδεύει πριν απ΄ αυτούς, φέροντας αναστάτωση στη μικρή κοινωνία, επειδή ξυπνάνε οι μνήμες και οι ενοχές για τη συμπεριφορά των χωρικών προς τους Εβραίους, όταν οι τοπικοί ναζί τούς μάζευαν και οι ισχυροί ντόπιοι άρπαζαν τις περιουσίες τους.   

Το «1945» είναι μια από τις σημαντικότερες ταινίες που παίχτηκαν φέτος

Το σενάριό του έχει κάτι από το ρουμάνικο «Σιωπηλό γάμο», το αμερικάνικο «Άσχημη μέρα στο Μαύρο Βράχο» ή το τσέχικο «Το μαγαζάκι της κεντρικής οδού», αλλά στο ακόμα πιο πρωτότυπο.

Η φωτογραφία του, ασπρόμαυρη, είναι καταπληκτική, φέρνοντας στο νου το κλίμα των ταινιών τού επίσης Ούγγρου Μπέλα Ταρ ή της πολωνέζικης «Ίντας».

Οι ηθοποιοί, μοιρασμένοι σε πολλούς μικρούς ρόλους, είναι εξαιρετικά καθοδηγημένοι.

Άλλο τόσο εξαιρετική είναι η αναπαραγωγή της εποχής: τρένο, πλατεία του χωριού, ρούχα, τουλούμπα ύδρευσης, μαγαζιά, ανάπηροι πολέμου, υποδομή του υπαίθριου γαμήλιου γλεντιού.

Στο ιστορικό πλαίσιο, σημαντικό ρόλο παίζει, πρώτο, το ραδιόφωνο, που πληροφορεί για τα πάντα (π.χ. έχει μόλις ριχτεί η ατομική βομβα και στο Ναγκασάκι), και δεύτερο,  ένα σοβιετικό στρατιωτικό τζιπ, οι άντρες του οποίου είναι πανταχού παρόντες και περιφέρονται σαν οι νέοι κυρίαρχοι.

Το βασικό σεναριακό εύρημα, δηλαδή το τι έρχονται να κάνουν οι Εβραίοι στο χωριό και -ιδίως- τι κουβαλάνε στα κιβώτια (εδώ θυμήθηκα το διαβόητο κιβώτιο στο ομώνυμο βιβλίο του μεγάλου Άρη Αλεξάνδρου), δε διαλύει απλά τις γαμήλιες προετοιμασίες και το γάμο τον ίδιο, αλλά θέτει σχεδόν όλους τους χωρικούς αντιμέτωπους με το παρελθόν: η γενική εντύπωση είναι ότι τα κιβώτια έχουν εμπορεύματα, που θα πουληθούνε στο μαγαζί κάποιου επιφανούς Εβραίου, το οποίο έχει καταλήξει στον τοπικό κοινοτάρχη, αφού πρώτα οι νεοφερμένοι το πάρουν πίσω.

Άλλοι χωρικοί νιώθουν ενοχές, άλλοι αμφιταλαντεύονται, άλλοι είναι έτοιμοι να λιντσάρουν τους νεοφερμένους. Τα ηθικότερα στοιχεία βρίσκουν την ευκαιρία να εκδηλωθούν. Οι βασικοί εξουσιαστές πάντως -ο κοινοτάρχης, ο αστυνόμος, ο παπάς κι από κοντά ο σταθμάρχης του τρένου, καθώς και η καταπατήτρια ενός πλούσιου εβραϊκού σπιτιού- συνωμοτούν ώστε να μην αλλάξει τίποτα.

Αλλά οι νεοφερμένοι, πεζοί πίσω από το κάρο που κουβαλάει τα μυστηριώδη κιβώτιά τους ολοένα βαδίζουν και βαδίζουν, μέχρι που ξεπερνάνε το χωριό. Το πού πάνε και γιατί δε θα το πω. Θα πω μονάχα πως η ανατροπή είναι απόλυτη. 

Όμως  η καταστροφή στην επίπλαστα ευτυχισμένη τοπική κοινωνία έχει επέλθει, σε επίπεδο τόσο ζωών, όσο και άνομα αποκτημένων περιουσιών. Η κάθαρση ολοκληρώνεται με το επόμενο δρομολόγιο του ίδιου τρένου που είχε αποβιβάσει, νωρίτερα την ίδια μέρα, τους δυο σιωπηλούς Εβραίους: μόνο που τώρα φεύγει με τρεις επιβάτες και μέσα σε δυνατή βροχή.

Οι Έλληνες θεατές αξίζει να δουν την ταινία όχι μόνο σα σινεφίλ, αλλά και σαν απόγονοι όσων είχαν πραγματοποιήσει ανάλογες ή και χειρότερες ιδιοποιήσεις εβραϊκών περιουσιών στην Κατοχή.  Γιατί, μαζί με τη Ζάκυνθο, την Κατερίνη ή την Αθήνα, υπήρξαν επίσης οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, της Ρόδου, της Κέρκυρας, των Ιωαννίνων, του Ρεθύμνου και τόσων άλλων περιοχών. Περιοχών μαρτυρικών, με ευθύνη όχι μόνο των ναζί.

d.fyssas@gmail.com