Μια έκθεση που ξεκινά από τη Δημοτική Πινακοθήκη της Θεσσαλονίκης, από 2 Απριλίου έως και 15 Μαΐου, και μετακομίζει στην Αποθήκη του Παλιού Λιμανιού της Μύρινας στη Λήμνο, καλοκαίρι, από τις 12 Ιουνίου έως και 19 Ιουλίου. 100 χρόνια από τη μάχη της Καλλίπολης, που έκρινε την έκβαση του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, χαρίζοντας στα αγγλογαλλικά στρατεύματα τη νίκη επί των Γερμανών, ένας μεγάλος αριθμός τελετών και εκδηλώσεων επετειακού χαρακτήρα έρχονται για να αποδώσουν τις αρμόζουσες τιμές στους χιλιάδες νεκρούς αυτής της ζοφερής και τραυματικής σύρραξης.
Irfan Onurmen, Χωρίς τίτλο (Από την ενότητα Νέο Μουσείο της Βαγδάτης), ύψος 10 εκ., χαρτί εφημερίδας. Συλλογή του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη.
Η μάχη της μνήμης ενάντια στη λήθη, η απόσταση από το χθες αλλά και το καθήκον του «μη με λησμόνει» επί γεγονότων όπου η βία, το αίμα, ο θάνατος και το σκοτάδι βύθισαν στο ναδίρ τον ανθρώπινο πολιτισμό, αποτελώντας συνάμα και την αρχή επανεκκίνησης ενός καινούργιου κόσμου, είναι το κεντρικό θέμα της έκθεσης. Γιατί όμως στη Θεσσαλονίκη και τη Λήμνο; Ποια η σχέση των δυο τόπων με τη μάχη της Καλλίπολης; Να μια ευκαιρία για ένα μάθημα ιστορίας και κοσμοπολιτισμού που επιβάλλεται να παραθέσουμε, εφόσον και οι δυο σταθμοί-τόποι της έκθεσης In Red είναι ευθέως συνδεδεμένοι με την εποχή εκείνη, μέσα από τη διήγηση του Επίκουρου Καθηγητή στο Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Βλάση Βλασίδη.
Η επιχείρηση της Καλλίπολης - (Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος) και η Λήμνος
Στις αρχές του 1914, λίγο πριν την έναρξη του Πολέμου, η Γερμανία ήθελε και πέτυχε να φέρει στο πλευρό των Κεντρικών αυτοκρατοριών (Γερμανία, Αυστροουγγαρία) την Οθωμανική Αυτοκρατορία, διότι σε αυτή την περίπτωση τα Στενά θα έκλειναν και η επικοινωνία της Ρωσίας με τις άλλες δυνάμεις της Entente (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία) θα διακοπτόταν. Η Γερμανία είχε δίκιο καθώς στα τέλη του 1914 ο τσάρος Νικόλαος ζήτησε από τους Συμμάχους βοήθεια (όπλα, πολεμοφόδια και άνδρες) καθώς πίστευε ότι το 1915 οι Κεντρικές αυτοκρατορίες θα συγκέντρωναν τις δυνάμεις τους εναντίον των Ρώσων. Επιτακτική ήταν η ανάγκη παραβίασης των Δαρδανελίων.
Οι Αγγλογάλλοι επέλεξαν αρχικά να πραγματοποιήσουν μια αποκλειστικά ναυτική επιχείρηση εκπόρθησης των Στενών. Η επιχείρηση άρχισε στις 19 Φεβρουαρίου 1915 και διήρκεσε με διακοπές λόγω κακοκαιρίας μέχρι τις 18 Μαρτίου. Τότε έκαναν οι Σύμμαχοι την τελευταία επίθεση, αλλά τρία θωρηκτά βυθίστηκαν και τέσσερα άλλα υπέστησαν μεγάλες ζημιές λόγω της ύπαρξης ναρκών. Ήταν φανερό ότι τα Στενά δεν μπορούσαν να εκπορθηθούν από τα θωρηκτά χωρίς την υποστήριξη ενός εκστρατευτικού σώματος.
Στις 25 Απριλίου 1915 βρετανικά στρατεύματα αποτελούμενα κυρίως από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς αποβιβάστηκαν στη χερσόνησο της Καλλίπολης, στον κόλπο που σήμερα ονομάζεται ANZAC Bay. Κατάφεραν να δημιουργήσουν προγεφυρώματα στην Καλλίπολη, αλλά δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν λόγω της αντίστασης των γερμανικών μονάδων του Λίμαν φον Σάντερς και των τουρκικών μονάδων που έφθασαν κι έλαβαν θέσεις στην κορυφή της λοφοσειράς. Οι Βρετανοί προσπάθησαν εκ νέου να εκπορθήσουν τα Στενά στέλνοντας ακόμη πέντε μεραρχίες τον Ιούλιο του 1915. Αντικειμενικός σκοπός της επίθεσης που πραγματοποιήθηκε στις 6-7 Ιουλίου ήταν να αποκόψουν τις επικοινωνίες των φρουρίων και να προελάσουν, αλλά αυτό δεν έγινε εφικτό.
Έμειναν καθηλωμένες στη χερσόνησο της Καλλίπολης χωρίς να μπορέσουν να επιτύχουν το στόχο τους. Το ατελέσφορο της υπόθεσης αναγνώρισαν τελικά οι Βρετανοί οι οποίοι απέσυραν τελικά όλες τις δυνάμεις τους σε δυο στάδια, τον Δεκέμβριο του 1915 και τον Ιανουάριο του 1916. Η εκστρατεία κατά των Στενών στοίχισε στους Συμμάχους 187.959 νεκρούς και τραυματίες. Στη διάρκεια της επιχείρησης της Καλλίπολης η Λήμνος έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Ουσιαστικά ήταν το κύριο ορμητήριο των Αγγλογάλλων. Ο κόλπος του Μούδρου ήταν το ασφαλές λιμάνι για τα πολεμικά και τα πλοία συνοδείας, ενώ η χερσόνησος του Πορτιανού αποτέλεσε το χώρο όπου αναπτύχθηκαν στρατόπεδα ανάπαυσης και εξάσκησης και πολλά νοσοκομεία εκστρατείας.
Το Μακεδονικό Μέτωπο ή Μέτωπο της Θεσσαλονίκης
Οι Αγγλογάλλοι μετά το τέλος της επιχείρησης στην Καλλίπολη έστειλαν μέρος των δυνάμεών τους στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να βοηθήσουν το σερβικό στρατό που υποχωρούσε μέσω της κοιλάδας του Αξιού για να γλυτώσει την περικύκλωση από τις ενωμένες δυνάμεις των Αυστριακών, των Γερμανών και των Βουλγάρων. Ο στόχος αυτός δεν επετεύχθη, καθώς ο βουλγαρικός στρατός απέκοψε την επικοινωνία μεταξύ των Σέρβων και των Γάλλων. Ο σερβικός στρατός διαμέσου της Αλβανίας κατέφυγε στην Κέρκυρα. Οι δυνάμεις της Entente παρέμειναν στη Μακεδονία μέχρι το τέλος του πολέμου. Το χειμώνα του 1915 δημιούργησαν ένα περιχαρακωμένο στρατόπεδο γύρω από τη Θεσσαλονίκη (entrenched camp) από τους ποταμούς Γαλλικό και Αξιό μέχρι τη λίμνη του Λαγκαδά.
Η αποβίβαση και η παραμονή των δυνάμεων της Entente στη Θεσσαλονίκη προκάλεσε τη σύγκρουση του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Βενιζέλου. Ο πρώτος ήθελε η Ελλάδα να παραμείνει ουδέτερη, ενώ ο δεύτερος έβλεπε την είσοδο της Ελλάδος στον πόλεμο στο πλευρό της Entente ως ευκαιρία για εκπλήρωση της εθνικής αποκατάστασης.
Οι δυνάμεις του Άξονα δεν προέλασαν στο ελληνικό έδαφος, αλλά δημιούργησαν μια ισχυρότατη οχυρωματική γραμμή με σειρά χαρακωμάτων και βάσεις πυροβολικού περίπου στην ελληνική μεθόριο από τη Φλώρινα μέχρι τη Δοϊράνη και την κοιλάδα του Στρυμόνα.
Στα τέλη της άνοιξης του 1916 και μέχρι την έναρξη του χειμώνα οι δυνάμεις της Entente, έχοντας στη διάθεσή τους τον αναδιοργανωμένο σερβικό στρατό, ρωσικές και ιταλικές δυνάμεις (σύνολο 550.000 άνδρες) και υπό την ηγεσία του Γάλλου στρατηγού Σαράιγ (Maurice Sarail) έκαναν επιθετικές ενέργειες και κατέλαβαν τις περιοχές από την κοιλάδα του Στρυμόνα μέχρι τη Δοϊράνη (Βρετανοί), και από το Καϊμακτσαλάν μέχρι τη Φλώρινα και το Μοναστήρι στη σημερινή FYROM (Γάλλοι, Σέρβοι, Ρώσοι και Ιταλοί).
Εκεί οι επιθέσεις σταμάτησαν και μέχρι την άνοιξη του 1918 διεξαγόταν πόλεμος χαρακωμάτων χωρίς μεγάλες αλλαγές στο θέμα κατοχής εδαφών. Το σημαντικότερο γεγονός στο διάστημα αυτό ήταν η προέλαση του βουλγαρικού στρατού το καλοκαίρι του 1916 και η κατάληψη της ανατολικής Μακεδονίας χωρίς αντίσταση και η αιχμαλωσία του ελληνικού Δ’ Σώματος Στρατού και η μεταφορά του στο Γκαίρλιτς (Goerlitz) της Γερμανίας, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος του πολέμου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεσπάσει κίνημα στη Θεσσαλονίκη, ο Βενιζέλος να δημιουργήσει χωριστή κυβέρνηση από εκείνη των Αθηνών, να δημιουργηθούν δυο ελληνικά κράτη, το ένα με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη ως σύμμαχος της Entente και το δεύτερο στην Αθήνα που παρέμεινε ουδέτερο. Η εξορία του βασιλιά Κωνσταντίνου το 1917 κάτω από τις πιέσεις της Entente οδήγησε στην επίσημη είσοδο της Ελλάδος στον πόλεμο τον Ιούνιο του 1917. Άλλα γεγονότα ήταν η διακοπή της συμμετοχής των Ρώσων στις εχθροπραξίες, μετά την έκρηξη της Οκτωβριανής επανάστασης, και μικρές επιτυχίες του ιταλικού στρατού στην Αλβανία με την κατάληψη πόλεων στα νότια της χώρας.
Την άνοιξη του 1918 ήταν πλέον φανερό ότι ο στρατός της Entente με την ένταξη σε αυτόν των ελληνικών δυνάμεων είχε την απόλυτη υπεροπλία. Μάλιστα το ηθικό των ελληνικών δυνάμεων ήταν υψηλό, όπως έδειξε η νίκη τους στο Σκρα ντι Λεγκέν το Μάιο του ίδιου έτους. Ο νέος διοικητής της Entente Φρανσαί ντ’ Επρέ (Louis Francet de Esperey) ανέλαβε να πραγματοποιήσει γενική επίθεση τον Σεπτέμβριο του 1918 ώστε να δημιουργηθεί αντιπερισπασμός στην επίθεση των Γερμανών στο δυτικό μέτωπο. Ο Ντ’ Επρέ επιτέθηκε στην ορεινή περιοχή Ντομπροπόλιε-Βετέρνικ. Η επίθεση άρχισε στις 14 Σεπτεμβρίου και πέτυχε απόλυτα. Τις επόμενες μέρες η αντίσταση των Βουλγάρων είχε καταρρεύσει. Οι Σέρβοι, οι Γάλλοι και οι Έλληνες προέλασαν χωρίς αντίσταση. Στις 21 Σεπτεμβρίου το μέτωπο είχε καταρρεύσει. Στις 29 Σεπτεμβρίου βουλγαρική αντιπροσωπεία μετέβη στη Θεσσαλονίκη, όπου και υπέγραψε κείμενο ανακωχής.
Οι δυνάμεις της Entente δεν σταμάτησαν τις εχθροπραξίες. Ο Ντ’ Επρέ με το γαλλικό, το σερβικό και τον ελληνικό στρατό προέλασε προς βορράν, ανακατέλαβε όλη τη Σερβία και εισήλθε στην Ουγγαρία και οι Βρετανοί κατευθύνθηκαν προς την Κωνσταντινούπολη. Στις 26 Οκτωβρίου υπογράφηκε στο Μούδρο της Λήμνου η ομώνυμη ανακωχή με την οποία η Οθωμανική αυτοκρατορία σταματούσε τις εχθροπραξίες και στις 3 Νοεμβρίου η Αυστρουγγαρία υπέγραψε επίσης ανακωχή. Μια εβδομάδα μετά ο πόλεμος είχε τελειώσει με τον πιο επίσημο τρόπο.
Τελικά η «περίεργη» ή «παράλογη» επιλογή των Αγγλογάλλων να δημιουργήσουν ένα ακόμη μέτωπο στην Ανατολή αποδείχθηκε αποφασιστικός παράγοντας για τη νίκη τους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η παπαρούνα καθιερώθηκε ως σύμβολο της μνήμης των πεσόντων στρατιωτών του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου ύστερα από την πολύ φονική μάχη που δόθηκε στην κοιλάδα των παπαρούνων στη Φλάνδρα του Βελγίου. Συνέβαλε στην επιλογή της και το διάσημο ποίημα του Καναδού χειρούργου στρατιώτη John McCrae «Στα λιβάδια της Φλάνδρας». Σήμερα χρησιμοποιείται ως σύμβολο μνήμης κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, τον Καναδά και τις ΗΠΑ ιδίως την ημέρα εορτασμού της Ανακωχής στις 11 Νοεμβρίου.
Karen Barbouttis, Simpson’s Donkey, Murphy, Gallipoli, 86 x 56 εκ., μολύβι σε χαρτί, 2015
Red Army Blues
Πέτρες, κανόνια, πιστόλια, χειροβομβίδες, κουφάρια στη γη, αποκαμωμένα σώματα να περιφέρονται στα χαρακώματα, λόγχες, μαρτυρικοί σταυροί και καμένη από το πυρ φύση. Ζωγραφική, εγκαταστάσεις, κολάζ, φωτογραφίες, ψηφιακές αναπαραστάσεις, χαρακτικά και 31 καλλιτέχνες από την Ελλάδα, την Τουρκία, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία με κοινό θέμα το κόκκινο χρώμα, «αποβιβάζονται» στους δυο τόπους, Θεσσαλονίκη και Λήμνο, αυτή τη φορά εν περισυλλογή και εν ειρήνη. Απεικονίζουν το φόρο του αίματος αλλά και τις παπαρούνες, οι παπαρούνες άλλωστε, όπως φυτρώνουν ανάμεσα στις αυστηρές σειρές των πέτρινων σταυρών των στρατιωτικών νεκροταφείων, καθιερώθηκαν στη συλλογική συνείδηση ως το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Σωτήρης Σόρογκας, Πέτρες και Παπαρούνα, 63 x 50 εκ., λιθογραφία, 1972
Ένας νέος συνδετικός κρίκος με το χθες, ένας στοχασμός στον πολυπολιτισμό, μια υπόμνηση υποχρέωσης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο για συνεχή επαγρύπνηση. Αυτό δηλαδή που θα πει και διατήρηση μνήμης. Απέναντι στην επίσημη εκδοχή του μεγάλου αφηγήματος οι καλλιτέχνες της έκθεσης In Red παρουσιάζουν τις δικές τους υποκειμενικές «εξειδικεύσεις» διαφυλάσσοντας τη μνήμη. Την ίδια μνήμη που εμπεριέχεται στο εμβληματικό και επιδραστικό ποίημα του Καναδού John McCrae, “In Flanders Fields”, απ' όπου και το δίστιχο: «Είμαστε οι νεκροί/ ζήσαμε, αισθανθήκαμε την αυγή/ είδαμε τη λάμψη του ηλιοβασιλέματος».
Νικόλας Μπλιάτκας, «Τα πράσινα λιβάδια της Γαλλίας» του Eric Bogle, 120 x 100 εκ., μικτή τεχνική, 2015
Σε μια Θεσσαλονίκη όπου κάτω από κάθε πέτρα και δρόμο παραμονεύει το χθες, η έκθεση In Red προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία στοχασμού και εκμάθησης περί του ξεχασμένου κοσμοπολιτισμού, ως απτή πραγματικότητα κι όχι μόνο ως διήγηση που στο σήμερα ακούγοντάς την θαρρείς και παρακολουθείς σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Και 100 χρόνια από τη μάχη της Καλλίπολης, το ερώτημα παραμένει: πώς μπορείς να προτάξεις στο ερώτημα «πότε ξανά;» ένα παρηγορητικά ατσάλινο και περιφρουρημένο από το διαπολιτισμό «όχι πότε, αλλά ποτέ ξανά»; Τροφή για σκέψη και πράξη.
In Red
Επιμέλεια: Γιάννης Μπόλης, Νικόλας Μπλιάτκας
Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης
Χώρος Τέχνης «Ώχρα Μπλε», Λήμνος
Κεντρική εικόνα: Δημήτρης Μεράντζας, Το φιλί, 25 X 50 X 8 εκ., μπρούντζος και ξύλο ελάτου επιφανειακά απανθρακωμένο, 2014
8°
